Тарихдин чинар

Дуьньядин кьвед лагьай дяведа фашистри Европадин халкьа­риз кьур инадрикай, инсафсуз женгера ва кьиникьин лагерра телеф­ хьайикьванбурукай кхьидайла, чIарар цаз-цаз жезва. Чеб дуьнья­дин лап медени, цивилизациядин, интеллигентный, акьал­тIай савадлу инсанар я лугьуз тестикьарзавай ксари инсафвилин­ са зерре­ни квачиз есирар къирмишунин делил дуьньядин тарихда мад хьайи­ди туш. Къе немсерни, нацистри къирмиш авур са бязи халкьарин векиларни, Россия аквадай вилер авачир политикарни­ май­­дан­диз маса гафар гваз экъечIзава. Абуру фашист­рин тах­сир­кар­вилер тахьайдай кьазва. Гьа са вахтунда дуьньядин кьвед лагьай дявени Советрин Союз себеб яз арадал атайди я лугьуз, Россия тахсирлу ийизва. Гьакъикъат масад тирди анжах са мисалди, кьиникьин Собибор лагерда арадал атай вакъиайри субутзава.

Собибор тIвар гайи кьиникьин лагерь нацистри 1942-йисан 15-майдиз  Польшадин кьиблепата, Собибор хуьруьн патав тешкилнай. Ана 1943-йисан 15-октябрдалди 250 агъзур есир, иллаки чувудар, къирмишна. Ада мадни вичин алчах кар давамардай, амма 1943-йисан зулуз есирар бунтуниз къарагъна, нацистар-къаравулар кьена, катна. Гзафбур гьа и вахтунда телеф хьанатIа­ни, са шу­муд виш касдилай фашистрин хурукай катиз алакьна. Чеб дуьньяда негь ийиз кичIе хьайи немсери лагерь тахьай мисалнай.

Лагерь пуд чкадал пайнавай. Сад лагьайда мастерскояр ва есирар-фялеяр яшамиш жезвай  баракар авай. Кьвед лагьайди складрикай, дерлекханайрикай ибарат тир. Ана кьейи инсанрин шейэрин гьахъ-гьисаб ийизвай. Пуд лагьай участокда инсанар бамишзавай газдин камераяр авай. Еке баракдин патав куьгьне танкарин са шумуд мотор эцигнавай. Абур кардик кутурла, акъат­завай угардин газ турбайра аваз камерайриз рекье твазвай.

Тарихдин документрай малум хьайивал, лагердиз гъизвай чIехи пай есирар гьа юкъуз газдин камерайра рекьизвай. Амукьайбур жуьреба-жуьре крар ийиз ишлемишзавай.

Есирар къирмишзавай чкадиз “гьамам” лугьузвай. Ана 800 кас гьакьзавай. Лагердиз гъизвайбурукай гьа и кьадар “гьамамдиз” ягъайла, ракIарар жуфтдиз агалзавай. Ахпа танкарин моторар кардик кутазвай. Арадал къвезвай газ баллонриз ва анрайни шлангра аваз камерадиз физвай. ДакIарар квачир баракдин къава тIекв тунвай. Анални къаравул акъвазнавай. Газ ахъаяй цIувад декьикьадилай инсанар вири бамиш жезвай. Барак акI туькIуьрна­вай хьи, механикадин куьмекдалди пол кьве патахъ алахьзавай ва кьейи вири инсанарни подвалдиз аватзавай. Анай абур вагонеткайра аваз тамуз тухузвай ва виликамаз гьазурнавай фурариз вегьезвай. Гьа и кардал машгъул тир есирарни тазвачир, абурни са вахт алатайла гуьллеламишзавай.

1943-йисан 5-июлдиз Гиммлера Собибор концентрационный лагердиз элкъуьрунин гьакъиндай буйругъ гана. Есирар немсерин гъиле гьатнавай Советрин яракьар цIийи хъувунал, ремонт авунал ва генани къуватлу авунал машгъул хьуниз мажбурна. И кар патал цIийи участок эцигунив эгечIна. Собибор хуьруьн патав­ гвай тамай кIарасар атIудайбурун дестени (абуруз “тамун десте” лугьузвай) тешкилна.

КIвалахзавайбуруз яд гъун патал кьве есир къаравулрин-украинвийрин гуьзчивилик кваз патав гвай хуьруьз ракъурна. Рекье­ абуру кьве къаравулни кьена ва абурун яракьарни вахчуна, катна­. И кардикай хабар хьанмазди, “тамун десте” тади гьалда­  лагердиз­ рекье хтуна. Хъфидай рекье, къулай улам гьатна­мазди­, есирар катиз эгечIна. Гьелбетда, къаравулрин гуьллеяр галукьай­бур тама амукьна, муьжуьд касдилай катиз алакьна. ЦIуд кас хкьуна ва лагердиз хкана, гуьллеламишна.

Гьа и чIавуз лагерда есир Леон Фельдхендера  чинебан десте­ тешкилнавай. Ада вилик эцигнавай макьсад сад тир: есиррин арада бунт къарагъарна, фрицар кьена, катун. Сентябрдин эхиррай­ лагердиз Минскдай советрин аскерар — есирар гъана. Абурун ара­да лейтенант Александр Печерскийни авай. Чинебан дестеди­кай малум хьанмазди, Александр адак экечIна ва регьбервални вичин хивез къачуна.

1943-йисан 14-октябрдиз лагердин узникар восстанидиз къарагъна. Печерскийдин план ихьтинди тир: есирри садазни таквадайвал СС-дин офицерар рекьида, складда авай яракьрин иесивалда ва вири къаравулар къирмишда. Ахпа кIани патахъ катда. ВикIегь аскерар лап четин везифадив эгечIна. Бунтчийривай анжах 11 немс ва са шумуд къаравул-украинви рекьиз хьана. Амма яракьрин склад кьаз алакьнач. Къаравулри есирриз гуьлле гана. лугьуз тежедай хьтин азиятрик квай инсанар гьич гуьллейривайни акъвазариз хьанач. Абуру къаравулриз кIур гана ва минаяр кутунвай чуьлни кваз такьуна, азадвилихъ ялна.

Гьайиф хьи, вири чпин мураддив агакьнач. Кьудкъад кас катдайла телеф хьана. Катайбурун гуьгъуьна Германиядин военный­ по­лиция ва лагердин къаравулар гьатна. Гъиле гьат хъувур 170 кас гьасятда  гуьллеламишна. Ноябрдин сифте кьилерай катнавайбурухъ къекъуьнар акъвазарнатIани, 90 касдив агакьна есирар авай чкайрикай немсериз чкадин полякри  хабар гана. Абурун­ кьисметни перишанди хьана. Анжах 53 кас немсерин къармахрай азад хьана.

Ихьтин вакъиайрилай гуьгъуьниз лагерь барбатIна, вири имаратар чукIурна, михьна ва чилел келемар, картуфар цана. Герма­нияди дуьньядин халкьарал илитIай дяведин зулумар, истисмар­вилер гьахьтин инсафсузвилинбур хьана. Абур садрани рикIелай алудун лазим туш.

Хийир  Эмиров