Дагъустанвийри, хъсан кIвалах­­­рик кьил кутуналди, яшайишда, гьакI яратмишунин рекье агалкьунралди уьлкведин гьар са пипIе машгьурвал ва гьуьрмет къазанмишзава. Амма хайи ватанда абурукай гзаф вахтара са акьван хабар авачиз жезва.

Ихьтин баркаллу ксарикай сад чи ватанэгьли, Москвадин областдин промышленностдин­ лайихлу работник, Россиядин­ гьуьрметлу машиностроитель, Моск­вадин Электроугли шегьер­дин гьуьрметлу гражданин­, Рос­­сиядин­ промышленникрин­­ ва карчийрин союздин член Рама­занов Гьуьсейн Несре­­­­динович я. Саки 30 йи­суз ада чи уьлкве­да электрома­ши­­­нар патал­ электрощеткаяр­ акъу­ду­нин хиле кIвенкIвечи тир  «ЭлектроцIивиндин шейэ­рин­ тежрибадин завод» АО-дин ге­не­ральный директорвиле кIва­лахна. КIвенкIвечи чкадал и завод Гьуьсейн Несрединовича адан кIвалах саки акъваз хьайидалай кьулухъ ахкъудна.

Ам ЧIехи Гъалибвал къазан­мишай пакадин юкъуз, яни 1945- йисан 10 майдиз дидедиз хьана. Белки, и делилди, гъиле кьур гьар са кардай гъалибчи яз экъечIдай ерияр гуналди, ам гьа ихьтин инсан яз арадал атуниз таъсирнатIа? Амма са карди — ам кьакьан дагъда авай Къурушрин хуьре дуьньядал атуни адан хесетриз, са шакни алачиз, таъсирна. Идакай кьетIендаказ лагьана кIанда.

Къадим Къурушрин хуьр, Да­гъустандин важиблу лишанрикай сад, тийижир ксариз адалди итижлу я хьи, ам Европадин виридалайни кьакьанда авай хуьр яз гьисабзава. Адакай гзаф кхьенва, Къурушрин хуьруьз «дуьньядин къав» лугьузва. ЧIехи Гъалибвилин 80 йисан юбилейдин и йисуз рикIел хкин: Ватандин ЧIехи дяведиз Къурушдилай 570 итим фена. Абурукай 360 касдиз элкъвена хтун кьсмет хьанач. Са шумуд виш къурушвиди гилани, жуьрэтлувилин ва викIегьвилин чешне къалурун яз, дяведин махсус серенжемда Ватандин итижар хуьзва.

Алатай асирдин 50-йисарин эвелра къурушвияр циферилай ви­не авай кукIушрилай Хасавюрт райондин (инал къейд ийин: куьгьне хуьрени яшайиш давам хьана, кьакьан дагъларин бязи маса хуьрер хьиз, михьиз квахьнач) дуьзенлухриз куьч хьана, ина алай аямдин къайдада аваданламишнавай ЦIийи Къурушрин хуьр кутуна. Гьакъисагъ зегьметдалди чIу­рухъан чилер гьялна ва респуб­ликада виридалайни хъсанбурукай сад тир са шумуд хилен майишат арадал гъана. Вичин вахтунда адан тIвар-ван кьиляй-кьилиз Советрин Союздиз чкIанвай. Къурушрин машгьур колхоздин (гуьгъуьнлай совхоздин) кьиле  бажарагълу тешкилатчи ва майишатчи, Социализмдин Зегьметдин Игит, Ленинан пуд ордендин сагьиб  Къулиев Сейфедин Рамазанович авай. Ам чна къе вичикай ихтилатзавай Гьуьсейн Несрединовичан ими тир (ада фамилия чIехи бубадилай къачунва). Сейфедин Рамазановичан уьмуьр, крар адан хтул ва гзаф кьадар маса жегьилар патал чешне хьана.

Хайи хуьре мектеб къизилдин­ медалдалди акьалтIарай Гьуьсейн­ Рамазанов, яргъариз садра­ни тефей жегьил, кIелун давама­­рун па­тал меркездиз фена­ ва Мос­к­­ва­дин госуниверситет­дин химиядин­ факультетдик экечIна­. Вуз акьалтIа­рай­далай кьулухъ 1969-йисуз ам Москвадин­ об­ластда авай Вирисо­юздин электроцIивиндин шейэрин­ илимдинни ахтармишунардай­ институтдиз (ВНИИЭИ) рекье туна­. Идалай вилик вичикай гьич ванни­ тахьай шегьердикай ам патал кьвед лагьай ватан хьана. Ина ада хизанни кутуна. Адан уьмуьрдин­ юлдаш Валентина Петровнадини­ МГУ-дин химиядин факультет акьал­­­тIарнавай, амни вузди гьа и шегьердиз рекье тунвай. Са кьадар­ вахт алатайла, инженер-химик Рамазановакай тежрибадин­ произ­вод­­стводин экспресс-лабо­ратория­дин регьбер хьана. 1979-йисуз­ НИИ-дин тежрибадин производст­водин чкадал кьилдин кархана — ЭлектроцIивиндин шейэрин­ тежрибадин завод тешкилна. Ина Гьуь­сейн Рамазанова заводдин­ цент­раль­ный лаборатория­диз регьбер­­вал гана. ИкI, ам элек­тро­цIи­­виндин шейэр вири патари­хъай ахтармишунал машгъул хьана­, авиация­да ва ракетайринни космосдин­ техникада гегьеншдаказ иш­ле­миш­за­вай электрощеткаяр арадал гъу­ник къиметлу пай кутуна. Ам гьатта кьве па­тентдин авторни я. КIва­лахдин ре­кьяй нетижалудаказ виликди физвай адакай  1989-йисуз за­воддин­ директордин заместитель­ хьана.

90-йисарин пашман вакъиай­ри электроцIивиндин шейэрин теж­рибадин заводдиз пис таъсирна, ам акъудзавай суьрсет къачу­дай такьат гьамиша авай муьш­теридикай — оборонкадикай ­магьрумна. 1995-йисуз,  виликдай агал­­­­кьунар авай гзаф карханаяр­ михьиз чкIидай чкадал атайла, кIвалах акъвазардани, тахьайтIа, давамардани лугьудай суал арадал атанвайла, Гьуьсейн Рамазанова вичел карханадин генеральный директордин везифаяр къачуна. Ада суьгьбетзава:

— 90-йисарин эвелдалди чи заводди  дурумлудаказ кIвалахзавай. Чна йиса тахминан са миллиондилай гзаф электрощеткаяр акъудза­вай. Абурун 95 процент уьлкведин оборонадин промышленностдин игь­тияжриз физвай. Амма, Совет­рин Союз чкIайла ва идалай кьулухъ асул заказчидикай магьрум хьайила, заводда муракаб гьалар арадал атана. Налогар гудай такьат­ авачир, зур йисаралди мажибар агакь тийизвай рабочийрин ва инженеррин арада къалабулух гьатна. Вахтунда гьакъи гун тавун себеб яз, завод электроэнергиядин­ ва чимивилин чешмейрикай атIана. Гьакъи­къатда заводди вичин кIвалах акъвазарна лагьайтIа жеда…

Ихьтин шартIара чи ватанэгьли карханадин кIвалах цIийи кьилелай кардик кухтунив эгечIна, вичин гафуналдини гьуьрметдалди инанмишариз, пешекарар жагъу­риз ва я элкъвена хкиз башламишна. Инсан гъиле кьунвай кардихъ рикIивай инанмиш хьайила, адалай гьатта эсиллагь мумкин туширбур яз аквазвай кIвалахарни алакьда. Гьеле 1997-йисуз метягь­дин цIийи лишан (къуллугъ авунин знак) регистрация авуна ва шагьадатнама къачуна. Им ла­гьайтIа, коллектив патал кье­тIен ва­жиблувал авай вакъиа тир. ГьикI лагьайтIа, а чIавуз гьам чи, гьамни къецепатан уьлквейра­  электроцIивиндин базарда кIвалах­­завай кIвенкIвечи гьар са кархана­дихъ чпин метягьдин лишанар авай. Са тIимил вахт алатайла, электроцIивиндин шейэрин тежрибадин заводдин метягьдин лишанди (са кьадар дегишарна кхьенвай «Э» гьарфуникай ибарат и лишандиз инсанрин арада «нуькI» лугьузвай) Россиядин ва къецепатан уьл­квейрин компанийрин метягьрин ли­­шанрин жергеда лайихлу чка кьуна.

А чIавалди заводди  электри­чес­кий машинар  патал электрощеткаяр акъудунин рекье вичиз тешпигь авачир тежриба кIватI­навай ва промышленностдин гегьенш хилера (метрода, атомдин, цин ва чимивилин станцийра, ракьун рекьин ва автотранспортда, машинар, гимияр, залан пар ялдай самосвалар туькIуьрунин карда, металлургиядин ва химиядин производствойра, кIвалера ишлемишзавай техникада) ишлемишиз жедай ва къецепатан уьлквейрай гъизвайбур эвездай куьмек гудай шейэр акъудзавай.

Алай аямдин электрощеткаяр­ акъудунин технологиядин бинеда­ Россиядин хаммал ишлемишун ава, и кар лагьайтIа, акьалтIай ва­жиблуди я: Советрин Союздин  экономикадин сад тир майдан паяриз пай хьайидалай кьулухъ электроцIивиндин заводар маса уьлквейрин мулкарал алай хаммалдалди таъминарзавай чешмейрикай атIанваз  хьана. И кар себеб яз, заводар кIвалах михьиз акъвазарунин хаталувилик акатна.

ЭлектроцIивиндин шейэрин тежрибадин завод, ватандин мулкунин хаммал ишлемишуналди, цIийи несилдин суьрсет акъудиз башламишай сад лагьай кархана хьана. ИкI, карханада производстводин тамам, кьиляй-кьилиз тир цикл кардик кутаз алакьна: хаммал гьамбарханайра кIватIунилай башламишна, гьазуран шейэр акъудунал къведалди. Ида Китайдай ва я масанрай тир хаммалдин ва я полуфабрикатрин таъминчийрилай аслу тежедай мумкинвал гузвай.

Акъудзавай метягьдихъ неинки­ чи уьлкведа, гьакIни Азербайжанда, Беларусь Республикада­, Эрменистанда ва Узбекистанда­ еке ­игьтияж ава. Карханадин кIва­ла­хар хъсанзавайдакай производст­водин майданар гегьеншарунини, ра­бочийрин юкьван мажибдин кьадар хкажунини шагьаидвалзава. 10 йисан вахтунда тежрибадин заводдин гегьенш майданра дегишвилер кьиле фена. Къенин юкъуз­ лагьайтIа, завод РЖД-дин игьтияжар патал электрощеткаяр­ акъуд­завай кIвенкIвечи карханадиз (эгер цIуд йис идалай вилик анжах 10 процент метягь РЖД-диз рекье твазвайтIа, гила адан кьадар 90 процентдилай алатнава) эл­къвенва. Инал къейдна кIанда хьи, РЖД государстводин система­ тешкилзавай кархана тирди фикирда кьурла, заводди  ам вахтунда ва ерилу суьрсетдалди таъминаруни карханади Россиядин халкьдин майишат вилик тухуник важиблу  пай кутазвайдакай лугьуз жеда.

ЦIийикIа туькIуьр хъувунин не­тижада карханада акъудзавай ме­тягьдин кьадар кьве  сеферда­ артухардай мумкинвал хьанва. Суьрсетдин игьтияжар датIана  ви­низ физвайди фикирда кьуна, производстводин майданар мадни­ гегьеншардай къарар кьабулнава. ИкI, карханадин цIийи дарамат 2025-йисан эхирра кардик кутадайвал я.

Гьуьсейн Рамазановакай рахадайла, адан уьмуьрдай ихьтин­ делилдал акъваз тавуна жедач. 2004-йисуз ам Россиядин илимрин академиядин дуьньядин экономикадин ва международ­ный ала­­­къайрин институтдин­ аспи­ран­­турадик заочнидаказ экечI­на­. 2008-йисуз экономикадин­ илим­рин­ кандидатвилин диссер­та­ция хвена. Диссертациядин тек са тIвар­­цIи, адан еке мана ачухарза­ва: «Базардин экономикадин шар­тIара компанияр­ реструктуризация авун: къецепа­тан уьлквейрин ва Россиядин тежриба». И жигьетдай машгьур алим-экономист В.Б. Кондратьева авур къейд дуьшуьшдинди туш лагьайтIа жеда: «Чахъ ихьтин ас­пирантар гзаф хьанайтIа, гьикьван­ хъсан жедай­: банкарай ва идара ийидай къурулушрай тирбур  ваъ, промышленностдай, чун алахънавай месэлаяр гвайбур…». Илимдин кIва­лахда ада вичин хсуси тежрибадикай менфят къачуна, гзаф йисарин гьакъисагъ зегьметдалди агакьарнавай нетижайрин важиблувилин гъавурда аваз.

Кархана мягькемдаказ кIвачел ахкьалдар хъувунватIани, адан регьбердиз секиндаказ ацукьун чидач. РагъакIидай патан санкций­ри чи уьлкведин карханайрин ва карчийрин вилик  цIийи месэлаяр эцигнава: уьлкведин экономика вилик тухунин карда къецепатан уьлквейрилай аслу тахьун патал мумкин тир вири крар авун. «Вахтунилай вилик акатдайвал кIвалахун» — ингье регьбер Гьуьсейн Рамазанован ва адан дес­тедин девиз. Кархана агалкьунрив агакьарунин заминрикай сад, ада гьисабзавайвал, кадрийрив къайгъударвилелди эгечIун я.

— Эгер пешекар инженерар, техникадин рекьяй къуллугъчияр, кар алакьдай рабочияр авачиртIа, — къейдзава ада, — къе чахъ авай вири агалкьунар къазанмишиз хьун мумкин тушир.

Вичин 80 йис Гьуьсейн Нес­рединовича заводдин Директор­рин Советдин председателдин къуллугъдал алаз къарши­ламиш­на. Алай вахтунда «Электро­цIи­вин­дин шейэрин тежрибадин завод» АО-дин генеральный директорвилин везифаяр  10 йисуз карханадин директордин алишвериш­дин месэлайрай заместитель яз кIвалахай, карчивилин алакьунар ва инсанвилин ерияр себеб яз, заводдин коллективди и къуллугъдал рейсадвилелди хкягъай адан хци — Рамазанов Мурад Гьуьсейновича — тамамарзава.

Эхирдай алава хъийин, Гьуьсейн Несрединовича Дагъустанда авай вичин хайи хуьрни рикIелай ракъурзавач. Къурушдал ада Гуьлият Рамазановадин тIварцIихъ га­лай мергьяматлувилин фонд тешкилнава. Ада бажарагълу аял­риз­ ва студентриз куьмекар гузва, хуьр аваданламишунин крара иштиракзава…

И йикъара Гьуьсейн Несрединовичав гзаф кьадар  тебрикар ва шабагьар агакьзава. Москвадин областдин думади  адаз Гьуьрметдин грамота ганва, инин промышленникрин ва карчийрин союзди — Гьуьрметдин лишан. Чухсагъулдин чар адав гьакIни Россиядин промышленникрин ва карчийрин союздин президент А.Н.Шохинан патайни агакьнава. Идалай вилик Гьуьсейн Несрединович Москвадин областдин губернатордин патай «Зегьметрай ва гьакъисагъвиляй»  лишандиз лайихлу хьана.

Чна, ватанэгьлийрини, тебрик­рик  шериквалзава. Чаз Гьуьсейн Несрединовичахъ мягькем сагъвал хьана кIанзава. Россиядин экономика еримлу хьун патал ийизвай кIвалахда адахъ мадни еке агалкьунар хьун чи мурад я.

Назир  Гьажибабаев,  

«Завод «Дагдизель» АО-дин генеральный директордин виликан заместитель,

РД-дин промышленностдин лайихлу къуллугъчи