Яратмишзавай инсанрихъ хсуси архивар хьун адетдин кар я. Гзаф вахтара чаз уьмуьр гьа са чкадал акъвазнавайди хьиз жеда. Амма им тапан гьисс я. Уьмуьрди, яргъа балкIанди хьиз, чамарарзава. Гьавиляй чун адав агакь тийизвайвиляй бязи крар пакадал вегьиниз мажбурни жезва. Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, ихьтин мисалар чи гьар йикъан уьмуьрда тикрар жезва. Пакадал вегьей карни, кхьиз гъиле кьур макъалани, вилерикай хкатна, амукьзава.
И мукьвара зун кабинетда кIватI хьанвай кьван чарар сад-садахъ авунив эгечIна. Абур акьван авай хьи, герек авачирбур харайралди гадарна. Лазимбур, винел кIвалах хъувуна кIанзавайбур кьилдин папкайра туна. Архивдай жуван тIварцIихъ атай чарар, жув къекъвез, гьат тавур, гъиле кьуна, куьтягьиз тахьай макъалаяр, эсерарни гьат хъувуна.
Инал заз чи рикI алай шаир Етим Эминан са шиирдикайни рахаз кIанзава. Мегьарамдхуьруьнви, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, зегьметдин ветеран Абдуллаев Эрзихана 1990-йисан 12-февралдиз кхьенвай чарни гьатна заз архивдай. Ана кхьенвай:
“…Зун Мегьарамдхуьре са яр-дустунин юбилейдин межлисда авай. Ана 88 йисан яшда авай агъсакъал Дадашев Агъабалади хуралай са шиир кIелна ва за хабар кьурла, “ам Етим Эминан ктабра гьат тавунвай шиир я. Ам заз аял чIавалай чизвайди я” лагьана. Зани ахпа Агъабаладивай Эминан чIалар жуваз кхьена. Гила абур за квелди рекье твазва. Гьакъикъатдани, Эминан и чIалар ктабра авачирбур ятIа, абур чи шаирдин шииррал алава хъжеда…”
Ингье а шиир:
Вуч гъафил яз акъвазда вун,
Ви къайгъуда ава хьи зун,
Вуна закай хабар такьун,
Вун гьамиша акваз кIандир.
Пашман я зи чIулав гуьгьуьл,
Кьакьан я цав, кIеви я чил.
Гьикьван хьуй зи чарадал вил?
Тавар суна, вун заз кIандир.
Хас туш заз ваз авун минет,
Кьабула зун вуна, гьелбет,
Ви бубадиз диндин гьуьрмет,
Зи гъавурда акьаз кIандир.
Хурудал ви хьанва битмиш
Анарриз ухшар кьве емиш,
Масадаз гур мийир къимиш,
Зи гафарихъ агъаз кIандир.
Авач хьи вакай масадаз гаф,
АлукIин вал диба-зарбаф,
Ша вуна заз ая инсаф,
Вун зи къвалахъ галаз кIандир.
ХарапIа хьуй гьа ин къуза,
Къадир-Аллагь я вид къаза,
ГьикIда вакай, жейран таза?
Вун захъ галаз къугъваз кIандир.
Гьелбетда, агъсакъал Дадашев ягъалмиш хьанвай. Къад йис идалай вилик вахт хьаначтIани, гила за Етим Эминан ктабар гъилелай авуна ва кар тестикьни хьана. Дадашеван чарче авай шиир 1980-йисуз Гъалиб Садыкъиди гьазурнавай Етим Эминан кIватIалдин 82-чина “Акваз кIан я” тIвар алаз ганва ва ам 5 бендиникай ибарат я.
РикI чIулавмир, суна билбил,
Заз ви дидар акваз кIан я.
Эрзиман я галаз вахъ вил,
Вун къаршидал алаз кIан я.
Ша, фимир яр, вун паталди,
Сабур ая къвер гаталди,
КIани ярдин чан паталди,
Вун ватанда аваз кIан я.
Ша, экъечI, яр, вун утагъдиз,
Цуькведивди дигай багъдиз,
Сир ахъайиз дамах чагъдиз,
Хелветда кеф чIугваз кIан я.
Пашман я зи чIулав гуьгьуьл,
Кьакьан я цав, кIеви я чил,
Гьикьван хьуй зи чарадал вил?
Тавар суна жуваз кIан я.
ХарапIа хьуй гьа и къуза,
Къадир-Аллагь, я ви къаза,
ГьикIда вакай, жейран таза?
Вун Эминахъ галаз кIан я.
Дадашеван ва Садыкъидин вариантра кьве бенд туьш жезва — “ХарапIа хьуй гьа и къуза…” ва “Пашман я зи чIулав гуьгьуьл…” цIарарилай гатIунзавайбур. Вад лагьай бенд ерли авач. Эхиримжи бендинин эхиримжи цIарцIени, Эминан тIвар акал хъувуна, дегишвал тунва.
Инал “кIандир” лугьудай гафунини фикир желбзава. Кьурагь пата и гаф кьепIирвийри ишлемишзава. ГьакI хьайила, чавай лугьуз жеда хьи, Дадашеваз и шиир кьепIирвидин мецелай ван хьун мумкин я.
1986-йисуз Гьажи Гашарова гьазурнавай Эминан ктабда “Акваз кIан я” шиирдихъ 6 бенд ава. 1, 2, 3, 5-бендер авайвал тикрарнава. Гьа са вахтунда цIийи бендер алава хъувунва:
Терг ийич за кьейитIани,
Керем хьиз зун кайитIани,
Гьикьван яргъал фейитIани,
Чанда дердер амаз кIан я.
Етим Эмин хьана бейгьал,
Гьар акур кьван ийиз шел-хвал.
Ам вуч я, яр, вун авай кIвал?
Вун зи кIвале аваз кIан я.
И кьве бенд Дадашеван вариантдани авач. Инал са ихьтин къейдни ийиз кIанзава. Бажагьат Эмина эхиримжи бендинин пуд ва кьуд лагьай цIарара сад хьтин гаф “кIвал” ишлемишдай. За фикирзавайвал, пуд лагьай цIар икI хьун мумкин тир: Ам вуч я, яр, вун авай гьал?
1998-йисуз Ханбиче Хаметовади ва Абдуселим Исмаилова акъудай шаирдин ктабдин 142-чина тIвар алачиз гьа и шиирдин 5 бенд (кьвед ва вад лагьай бендер квачиз) ганва. Амма ина алава са бендни (Дадашеван вариантда гьалтзавай) ава.
Пашман я зи чIулав гуьгьуьл,
Кьакьан я цав, кIеви я чил,
Гьикьван хьуй зи чарадал вил?
Тавар суна жуваз кIан я.
Гьа са вахтунда бязи цIарариз талукь дегишвилерни ава. “ХарапIа хьуй гьа и къуза” цIарцIелай гатIуннавай куплетдин кьуд лагьай цIар икI куьтягь жезва: “Вавди ширин рахаз кIан я”.
Садыкъиди гьазурнавай ктабдин 91-чина “КIан я” тIвар алай шиирни ава. Дикъетдивди кIелайла, аквазва, кьве шиирни сад-садаз пара ухшар я. Темани, бендерин кьуд лагьай цIарарин рифмаярни, шаирдин гьиссер, хиялар, фикирар, умударни… Мумкин я, ам са шиир хьун, кьве патал пай хьанвай ва идавай-адавай кхьин хъувунвай. Гьа икI тирди чаз Дадашеван вариантдини тестикьарзава. Ана авай 3 бенд “КIан я” шиирдани гьалтзава, амма дегишвилер кваз. “Хас туш заз ваз авун минет”, (Д) ва “Ийизва за тIалаб, минет”, (Гъ) цIарарилай эгечIзавай бендерин рифмаяр (минет, гьелбет, гьуьрмет) квачиз, кьуд цIарни сад-садаз ухшар туш.
“Хурудал ви хьанва битмиш”, гафарилай башламишнавай бендинани кьвед ва кьуд лагьай цIарар жуьреба-жуьре я. “Вуч гъафил яз акъвазда вун”, кьилин цIар тир бендинани 1, 2, 4 лагьай цIарара туьш тахьунар ава.
Хур экъисна къекъведа вун,
Ви къайгъуда авазва зун,
Вуна закай хабар такьун
Вучиз ятIа жузаз кIан я.
Хурудал ви хьанва битмиш
Анар хьтин са кьве емиш,
Масадаз гур мийир къимиш,
Абрал зи вил алаз кIан я.
Ийизва за тIалаб, минет,
Вуна кьабул ая, гьелбет,
АватIа дуствилин гьуьрмет,
Захъди ашкара яз кIан я.
1998-йисуз Х.Хаметовади гьазурнавай кIватIалда гьатнавай шиирдик агъадихъ гъизвай бенд квач:
Ша, фимир яр, вун паталди,
Сабур ая къвер гаталди,
КIани ярдин чан паталди,
Вун ватанда аваз кIан я.
Гьа са вахтунда вад лагьай бендинин кьуд лагьай цIар икI куьтягь жезва: “Вавди ширин рахаз кIан я”. Эхиримжи бенд Гь. Гашарова гьазурнавай ктабда авайвал тикрарнава:
Етим Эмин хьана бейгьал,
Гьар акур кьван ийиз шел-хвал.
Ам вуч я, яр, вун авай кIвал?
Вун зи кIвале аваз кIан я.
Газет гъиле кьазвайбуруз кIелдай мумкинвал жедайвал, чна “КIан я” шиирни тамамдиз гузва.
Гуьзел, за ваз лугьун са чIал,
Гьамиша вун акваз кIан я.
Килигзава ваз буьтуьн эл,
Гьардаз вичихъ галаз кIан я.
Кая хьи зи рикI вал ашукь,
Ви буй-бухах акурла юкь,
Вун за лагьай чIалал алукь,
Заз вун къвалал алаз кIан я.
Хур экъисна къекъведа вун,
Ви къайгъуда авазва зун,
Вуна закай хабар такьун,
Вучиз ятIа жузаз кIан я.
Хурудал ви хьанва битмиш
Анар хьтин са кьве емиш,
Масадаз гур мийир къимиш,
Абрал зи вил алаз кIан я.
Ийизва за тIалаб, минет,
Вуна кьабул ая, гьелбет,
АватIа дуствилин гьуьрмет,
Захъди ашкара яз кIан я.
Гуьзел, за ви тариф ийин,
Ажеб иер тушни ви чин!
ДекIен зи кар дуьзмиш ийин,
Гуьгьуьлдиз вав рахаз кIан я.
Лацу катран пIарла я вун,
Ви сивиз кьий, таза тайгъун,
Шекердилай ширин я вун,
Вун за кужумнаваз кIан я.
Вакай гьикIин икьван иер,
Лацу хъуькъвел бурма цIвелер,
Вун къекъведай булах рекьер,
Заз вак умуд кутаз кIан я.
И чIал лагьай Эмин гада,
Дердер-гъамар худад гана,
Къенин къалай и ви ашна,
Вун зи кIвале аваз кIан я.
Инал къейд авуниз мажбур жезва, Эминан шииратдин хатI, ахлакьдин, марифатдин, инсанвилин ва шаирдин ерияр, бажарагъдин устадвал чизвайбуруз, рагъ алай юкъуз хьиз, аквада: михьи кIанивиликай, гьакъикъи гьиссерикай кхьенвай “Акваз кIан я” ва “КIан я” шиирра Эмина бажагьат “Хелветда кеф чIугваз кIан я”, “Къенин къалай и ви ашна, Вун зи кIвале аваз кIан я” гафар кхьидай. Гашарова ва Хаметовадини Исмаилова гьазурнавай ктабра “Хелвет кIвале аваз кIан я” кхьенва.
“КIан я” шиирдик гьакI тамамсуз рифмаярни, кьун тавунвай чкаярни, Эминаз хас тушир ибараярни ква. Етим Эминан яратмишунрал рикIивай кIвалахзавай Мансур Куьревидин архивра и кьве шиирдиз талукь гьакъикъи вариантар, белки, аваз жен.
Нариман Ибрагьимов
