Веревирдер

Алай вахтунда РФ-дин Госдумадин депутатри, аквар гьаларай, ийир-тийир крар мад амачирди хьиз, хуьрерин администрацияр (му­ниципалитетар) ква­дарунин, абурун чка­дал­ муниципальный “округар” арадал гъунин гьакъиндай закондал кIвалахзава.

И хабарди, кьилел хъуьтIуьн юкъуз хар къвайиди хьиз, саки вири регионра инсанрик (гьелбетда, законрикай хабар авайбурук) са гьихьтин ятIа къалабулух кутунва. Ихьтин еке къалурунар и йикъара ОТР каналдайни тешкилнавай.

Аламат жедай крар я.  Са патахъай, чи алай аямдин хуьрер хуьн, анра инсанриз яшамиш жедай, кIвалахдай, ял ядай, образованидин, медицинадин ва маса ре­кьерайни къуллугъдай хъсан шартIар арадал гъун чарасуз я лугьузва. “Хуьрерин чкаяр вилик тухун”,  “Дагъларин хуьрериз — къулай рекьер”, ихьтин  жуьреба-жуьре хейлин программаярни кардик ква.

Зун гьеле чи хейлин хуьрера тамамви­лелди квадарнавай хуьруьн майишатдин карханаяр, малдарвал, хипехъанвал, багъманчивал арадал хкуникай рахазвач. Чи  де­путатри, хуьрерин администрацияр, ви­ли­­кан советар квадардалди а месэла нел мес­лят гъанатIа, хабар туш. Лугьузвач­ сада­ни, гьикI ихьтин лазимвал, чпи къейдзавайвал, “къайгъударвал” арадал атайди ятIа.

Са кар тайин я: чи депутатриз, за кьа­тIузвайвал, халкьдин игьтияжрикай, адаз вуч артух герек ятIа, вуч герек туштIа, хабар авай хьтинди туш. Халкьдин патав ер­ли­ татайбурукай депутатар жезвайла, абуруз гъвечIи ва я  чIехи муниципалитетрикай, гъвечIи ва я чIехи дердийрикай, тIалри­кай­ни квалрикай гьинай, гьикI хабар жеда?

Мад сеферда тикраруниз мажбур жезва: хуьрер хуьникай рахаз, шумуд цIуд йисар­ алатзава. Гила а месэла тамамви­лел­ди­ гьялайди хьиз, хуьрер санал кIватIу­ни­кай, яни парабур квадаруникай рахазва. Гуя хуьрерин­ муниципалитетар тергна, округар авур­ла, “бюджетдин харжияр тIи­мил” жеда, лугьузва.­

Мумкин я и кар хьунни. Бес агьалийрин гьар йикъан гьал-агьвал низ гьикI аквада?  Чиновникри чал илитIзавай “оптимизация” лугьудай илимди (за адаз уьлуьм лугьу­дай)­ чи гзаф крариз абур дибдай тергдай зиянар гайиди, гилани гузвайди рикIел къвезва. Мисаларни кIани кьван ава. Чи хуьрерин­ почтайрин отделенияр агална, гьатта районрин узеларни тунач. Районрин­ уртах “поч­тамтар” арадал гъана. Гила чи хуь­рера поч­таль­о­нарни амач. Кхьизмач газетарни, журналарни. Маса къуллугъарни амач. Газет кхьиз ва вахчуз, миграгъви ва я текиви (До­къузпара район) Усугъчайдал атун лазим я. Фийиви, месела, 40 кило­метрдин рекьиз Ахцегьиз къвезва…

Сбербанкдин отделенияр (хуьрерин) агална, районрин “уртах банкар” ачухна. Инсанрив банкдин карточкаяр вугана. Пул къачуз банкомат авай райцентрадиз ва я шегьердиз фена кIанзава.

Амбулаториярни тIимиларна. Аялар хадай кIвалерни сад авуна… “Оптимизацияди” инсанар яргъал рекьера тунилай гъейри, яргъи сиягьарни арадал гъана. Сифте “онлайн” жуьреда ва я масакIа духтурдин патав фидай талон къачуз регистрация авун, ахпа а талондалди мад нубатда акъвазун, ахпа духтурдин  патав фин лазим я. Адани ваз куьмек я гуда, я гудач…­

Лугьун чна хуьруьн совет (гила администрация) тергна. Крар округдин (гилан райондин) къуллугъчийри идара ийида. Са справка къачузни дагъдин хуьревай фа­къир чубан округдиз, винидихъ лагьанвайвал, 40-60 километр рекьиз финиз мажбур жеда. И рекьера къекъведалди я хан рекьида, я чубан квахьда, я маса дердерни алава жеда.

Хуьруьн дердияр садни кьвед туш эхир. Са гъвечIи хвал туьхкIуьризни пул ге­рек жеда. И кар патал округдиз арзадиз фин, ана гьисаба кьун, экспертиза тухун ге­рек я. И крар кьилиз акъатдалди чи бюрократрини коррупционерри гьа хуьруьн халкьдин вири мал-мулкни тIуьна куьтягьун мумкин я. Чибуруз масакIа кIвалахиз чизвани?

Гьеле районар аваз, чи хуьрера “хайи” —  “тахайбур”, “вафалубурни” — “вафасузбур”, “жуванбурни” — “яргъабур” пара хьанва… “Округар” хьайила вуч ахквадатIа?..

Чи районар сад авур Хрущеван вахтни рикIел къвезва. Тергнай районрихъ галаз санал а  мулкарал алай хуьрерин экономи­кани, культурани, образованини, амай хилерни… Эхирни агьалияр, дяве авачиз, дя­ведин йисарин кашал гъанай.

Ахцегь ва Докъузпара районар сад авур 1961-1993-йисара Усугъчайдин дереда анжах са школа (Усугъчайдал) эцигнай. Дередин вири хуьрерикай (Къурушар квачиз са совхоз авунай. И карди “жанавурриз” лап регьят рекьер ачухнай. Тергна вири нехирарни, суьруьярни.  Багъларин кьадар са гектардинни артух хьаначир. Гьа йисара чи  дагъдин хуьрер ичIи жез эгечIнай. “Перестройкади”  а крариз мадни артух худ гана. Тергна амай сад-кьве майишатни.

Гила чи дагълара агьалияр тIимил хьанвай хуьрерин кьадар гьикьван ятIа, за­вай лугьуз жедач. Чилер бул я. А чилера вил тунвай варлу “халуярни” чи яргъал ва мукьвал тир кабинетра гзаф хьанва.

“Округри” а варлуяр мадни варлу, дагълар мадни ичIи авуникай къурху авач жал?

Икьван чIавалди кардик кутур вири “оптимизацийри” (яни штатар агализ, бюджетар “хуьз” алахъай крари) уьмуьрдин къулайвилер гьикьван вилик тухванатIа, чун винидихъ раханва. Бес им тарс хкудна кIа­ни тарих тушни? “Верчер гзаф алай кьур ацахьда”, лугьузва халкьдин мисалда.

Чахъ хуьрерин хьиз, районрин админист­рациярни ава. Абурухъ чпин тешкилатар, их­тиярар, мулкарин сергьятар, къайгъуйрин си­ягьарни (сифте нубатдин ва ахпа нубатдин) ава. Хуьреривай гьялиз те­жезвай (бюджет тIимил тирвиляй) месэлаяр районди санлай гьялзавайди я. Заз чиз, къанунни гьам  я.

Бес и “округар” гьикI, вучиз майдандиз гъизвайди ятIа?  Гьикьван пулар, харжияр тек са чи чарар-цIарар цIийикIа туькIуьр хъийиз акъатдатIа ни гьисабна?

Яраб, лугьуда за, чун, дугъриданни, гьа урусрин сатирик С.-Щедринан хьтин “Глу­по­во” (“Ахмакьрин”) вилаятда яшамиш жезва жал?

Агьалийрин дуланажагъ хъсанардай, къвердавай багьа жезвай базар ужузардай, зегьметчи инсанрив чпин зегьметдин гьакъи агакьардай законар, къанунар чи  депутатри мус кьабулдатIа?

Чун рахазвай ОТР каналдай кьиле тух­вай веревирдери къалурайвал, чIехи пай экспертри (алимри, политологри) ихьтин “чIе­хи” авуни чина халкьни гьукум сад-садавай мадни гзаф яргъа ийидайди, хъсанвилихъ дегишвилер тежедайди раижзавай.

Эхир хийир жедатIа?.. Чи экономистри­, социологри, политологри гьикI фикир­за­­ватIа?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор