Йисар къвез алатда, девирарни, къурулушарни дегиш жеда, амма тарихдиз, чи баркаллу  рухвайрин уьмуьрдин рекьиз, крариз­, ийизвай итиж инсаният амай кьван зайиф­ жедач.

Балуджа хуьр Ахцегьрилай 6 километрдин яргъа, рагъэкъечIдай пата, кьве терефдихъайни кIамар авахьзавай раган кьилел алай хуьр тир. Анин виликай, дередай гъвечIи Мугъулах тIвар алай вацI авахьзава. 1952-1953-йисаралди и дереда 8 хуьр — 8 колхоз авай. Абуру чпин девлет — лапагар гегьенш мулкара, гуьлчимен яйлахра хуьзвай. И дереда авай виридалайни чIехи хуьр Ялцугъар тир (Мегьарамдхуьруьн райондин Советский  хуьруьз куьч хьанва). Ялцугърин советдик акатзавай виридалайни гъвечIи хуьр Балуджа  тир. Ина 34 хизан, 200-дав агакьна агьалияр яшамиш жезвай. Ватандин ЧIехи дяведин йисара и дереда 65-70 агъзур лапаг, 3 агъзур кьван къарамалар, 2 агъзурдалай виниз балкIанар  хуьзвай. Гьайиф хьи, къенин девирда я и девлетар, я и хуьрер садни и дереда амач.

ГъвечIи хуьр тиртIани, Балуджадай Ватан хуьз  21 кьегьал фенай. Абурукай са паюниз элкъвена хайи ерийрал хтун кьисмет хьанач. Абурун арада наградайриз лайихлу хьайибурни ава. Мухуров Мухураз, Алиев Алидиз, Ферзалиев Тегьмезаз Яру Гъетрен, Кутузован орденар ганвай.

А.Алиева дяведилай гуьгъуьниз колхоздин председателвиле, Волгограддин высший партшкола куьтягьай М.Мухурова партиядин Ахцегь  райкомда жуьреба-жуьре къуллугърал кIвалахна. И хуьряй пуд кас Ленинан ордендиз лайихлу хьана.  Кьасумов Магьамед Абдуллаевич, Желил Бабаев, адан хва Ширин Бабаев Азербайжандин НКВ-дин органрин лайихлу работниквилин тIварцIиз, орденризни медалриз лайихлу хьана. Ам 1953-йисан мартдин вацра вичин 58 йисни тамам тахьанмаз, полковникдин чинда аваз Бакуда рагьметдиз фена. Ширин Бабаеван хва Юрика бубадин пеше давамарна. Ам Ирандинни Туьркиядин сергьятра вичин уьмуьрдин эхирдалди разведчик хьана. Бу­ба хьиз, хвани 1989-йисуз полковникдин чинда аваз Бакуда рагьметдиз фена. Чи хуьруьнви Максимов Максим яргъал вахтунда ЦIийи Къурушрин парторганизациядин кьиле хьана. И тешкилат а чIавуз республикада лап хъсанбурукай сад тир. Са жерге хуьруьнвийриз “РД-дин лайихлу муаллим” лагьай тIвар гана, сифтебурукай яз, месела, Шекералиев Шекералидиз, Шагьбанов Низамаз, стхаяр тир Максимовриз. Чи гъвечIи хуьряй сад лагьай экономикадин илимрин кандидат яргъал вахтара Владикавказда кIвалахай Хаирбегов Уруж я. Полковник Дашдемиров Абдулмажид алай вахтунда Грозныйдин военный госпиталдин кьиле ава. Подполковникдин чинда аваз Давудов Гуьлемета, Байрамалиев Абдула яргъал йисара МВД-дин органра кIвалахна. Максимов Сефулагьни Алагьвердиева Гьава РД-дин культурадин лайихлу работникар я.

1998-йисалай инихъ Паша Эмирович Алагьвердиев республикадин меркездин собранидин 2-5-созыврин депутат, 2015-йисан октябрдилай и собранидин председателдин сад лагьай заместитель я.

Шекералиев Исмаил Дербент шегьердин собранидин депутатвиле хкяна.

Семедов Эшреф, Хаирбегов Хайирбег, Мегьамедханов Идрис РД-дин лайихлу механизаторар я.

Балуджавияр гьарнихъ чкIанва лагьана, хуьр, хайи дагълар, тарих, машгьур ксар ри­кIелай алудна виже къведач, абурукай же­гьил несилризни чирна кIанда. Гьа ихьтинбурукай са кьегьал хва Эшрефов Азимни я. Вичин намуслу зегьметдалди ада еке агалкьунар къазанмишна: ам Зегьметдин Яру Пайдахдин ордендиз, “Дагъустандин лайихлу автомобилист” лагьай тIварцIиз лайих­лу хьана. Балуджадин кьегьал хва я Ферзалиев Ра­мазан. Мукьвара ам  азаддиз кьуршахар кьунай Россиядин кIвенкIвечи­вал­ патал акъажунра 2-чкадиз лайихлу хьана. Рамазан призер Ярыгинан ва маса турниррани призер я. Ада дуьньядин кубок къачуна, алай вахтунда Хасавюрт райондин Бамматюртда яшамиш жезва. Чна адал дамахзава, къуй адахъ еке агалкьунар хьурай. Азербайжандин машгьур шаир Семед Вуругъуна лагьайвал, “дуьнья-эбеди, инсанар лагьайтIа, мугьманар я — и дуьньядал къвез хъфидай”.

Жуван хуьруьнвийрикай рахадайла, заз ялавлу инкъилабчи Абдурагьман Исмаиловал гегьеншдиз акъвазиз кIанзава. Четин вахтара Дагъустандин чинебан обкомдин член яз, зурба кIвалах тухвай, 21 йисни тахьанмаз, 1919-йисуз деникинчийри вагьшивилелди телефай Абдурагьман Исмаиловакай кхьидай гафар гзаф ава. Чи хуьряй тир и жегьилди Уллубий Буйнакскийдихъ, Махач Дахадаевахъ, Гьарун Саидовахъ ва маса инкъилабчийрихъ галаз санал еке кIвалах тухвана.

Абдурагьман 1898-йисуз дидедиз хьана. Суьгьбетзавайвал, кьатIунар авай,  сабурлу, аламатдин гада тир. Абдурагьманан буба Фе­тяли халудихъ пуд рушни кьве гада авай. ЧIехи хцин тIвар Исмаил тир. И тIвар Фетяли халудин бубадал алай. Куьчери гзаф лезгий­рихъ галаз санал акьван кесиб тушир Фетяли халуни вичихъ авай кIвалин мал-девлетни гваз зулухъди хуьруьн жемятдихъ галаз Азербайжан патаз фу къазанмишиз фидай, гатуз хуьруьн яйлахриз хкведай. Эхиримжи йисара ада Варташен  райондин кьилихъ галай дагъдай гъвечIи яйлах къачуна, пара вахтара ам гатузни Азербайжан пата амукьиз­ хьана.

Ирид йиса авайла, гада бубадикай магьрум хьана. Ахцегьа урус чIалан муаллимвиле кIвалахзавай хуьруьнви Жалил Бабаева Абдурагьман ана мектебдик кутуна. Абдурагьман тербияламишунин карда Бакуда пролетариатдин революционный гьерекатрин активный иштиракчи Ширин Бабаева еке роль къугъвана.

Ахцегьа  мектеб акьалтIарайла, Абдурагьман Темир-Хан-Шурадин реальный училищедиз гьахьна. Ина ам революционный гьерекатдик экечIна. Жегьил дагъвидин уьмуьрда 1916-йис кьетIенди яз къейд ийиз жеда: конкурсдин имтигьанар агалкьунралди вахкай адакай Москвадин кьилин коммерческий училищедин студент хьана. Ана кIелзавай Гьарун Саидовни А.Исмаилов дустар тир. Абуру студентрин революционный гьерекатра, марксиствилин кружокра активвилелди иштиракзавай, марксизмдин литература кIелзавай. Амма Абдурагьманавай Москвада яргъалди кIелиз хьанач. Революционный гьерекатра иштиракзава лугьуз, ам институтдай акъудна.

Дагъустандиз хтайлани, сифте — Темир-Хан-Шурада, ахпа Порт-Петровскда революционный кIвалахрик экечIна. 1917-йисан майдиз, У.Буйнакскийди кьил кутуналди, А.Исмаилован иштираквални аваз, Темир-Хан-Шурада Дагъустандин просветительно-агитационный бюро тешкилна. 1918-йисан 2-майдиз областдин центр Темир-Хан-Шурада Советрин власть малумарна. Дагреввоенсоветдин комитетдик У.Буйнакский, Д.Коркмасов, М.Дахадаев, А.Исмаилов ва масабур акатна. 8-майдиз гьа шегьерда большевикрин организация тешкилна, адан председателвилени тежрибалу партработник А.Исмаилов хкяна.

Гьа са вахтунда ам Реввоенкомдин суьрсетдин отделдин заведующийни тир. ЦIийи уьмуьр тешкилунин сифте мярекатра Абдурагьмана активвилелди иштиракзавай, контрреволюциядин аксина къуватар тупламишзавай. 1918-йисан сентябрдиз Дагъустанда Советрин власть кIватайла, партийный, советрин работникри чинеба кIвалах тухузвай. И чIавуз Абдурагьман чинеба Самурдин округдиз, хайи Балуджа хуьруьз рекье гьатна, агьалийрихъ  галаз суьгьбетарна. Анай хуьруьнвияр, мукьвабур авай Шекидиз фена. Им революционер хайи ерийриз хтай эхиримжи сефер хьана.

Порт-Петровскдиз хтай А.Исмаилов 1918-йисан 2-октябрдиз бичераховчийри 100 кас коммунистрихъ галаз санал кьуна ва дустагъда туна. Ахпа гимида аваз Закаспийский крайдиз акъудна. Кьунвайбурун са пай — Красноводскдин, амайбур, гьа жергедай яз Абдурагьманни, Ашхабаддин дустагъра туна.

Рабочийрин истемишунрикди 1918-йисан 27-ноябрдиз Исмаилов, Косыцин ва масабур дустагъдай шартIуналди аххъайна. Абур эсерри чпин гуьзчивилик кутуна. ЯтIа-ни абуру большевикрихъ галаз алакъаяр туькIуьр­на, Советрин власть патал женг чIуг­ваз эгечI­на. 1918-йисан декабрдиз Ашхабадда гьукуматдиз акси лозунгар гваз митинг хьана. Ана дустагъдай ахъайнавай коммунистри, А.Исмаиловани активнидаказ иштиракзавай. Абур мад кьуна ва дустагъда­ туна. Гила абурун тереф хуьз Бакудин ра­бочияр экъечIна.

1919-йисан апрелдиз Абдурагьман Дагъустандиз хтана ва гьасятда чинеба революционный кIвалахдик экечIна. Им Англиядин чапхунчийри Дагъустанда рабочийринни лежберрин революционный гьерекатар инсафсузвилелди пуьрчуькьарзавай вахт тир. ИкI, абуру Порт-Петровскда Исмаилов, Ногин, Луционович, Хренов ва масабурни кьуна. И карди рабочийрик хъел кутуна ва чпин профсоюзрин собранидал революционерар азад хъувун  истемишзавай къарар кьабулна. Ингилисрин командование большевикар  азад хъувуниз мажбур  хьана.

Революционный комитетди жегьил Абдурагьманал виридалайни жавабдар везифа тапшурмишна. Чириюртдани Хасавюртдин округда контрреволюциядин кIеретIар тергун, азад хъувур чкайра  революционный властдин органар тешкилун, Порт-Петровск Чириюртдихъ, Хасавюртдихъ ва Грозныйдихъ галаз алакъалу ийизвай ракьун рекьинни телеграфдин алакъа гуьнгуьна хтун. И тапшуругъ ада кьилиз акъудна, гьакI гзаф хуьрера советарни тешкилна.

Баку-Грозный ракьун рехъ гуьнгуьна хтунихъ еке метлеб авай: анай герек суьрсет, яракьар ва парталар къвезвай. 1919-йисан майдин сифте кьилера А.Исмаилова Горский гьукуматдин аксина яракьлу восстание гьазурунин карда иштиракзавай. Ам чинебан обкомдин составдик квай. Восстанидиз къарагъиз гьазур хьанвай. 13-майдиз Темир-Хан-Шурада обкомдин заседание кьиле фейила, адан членар, гьабурун жергедай яз У.Буйнакский, А.Исмаилов ва масабурни кьуна. Халкь къарагъуникай кичIевиляй Горский гьукуматди 19-майдиз абур тади гьалда Порт-Петровскдиз гъана ва деникинчийрин гъиле туна. Абур азад хъувун патал авур чалишмишвилери нетижа ганач.

Военно-шариатдин суддал большевикри чеб жуьрэтлудаказ тухвана. 1919-йисан 13-июлдиз шариатдин судди 13 большевикдиз талукь яз приговор акъудна, вад касдиз — У.Буйнакскийдиз, А.Исмаиловаз, С.Абдулгьа­лимоваз, А.В.Гьажимегьамедоваз, А.Алиеваз талукь яз — гуьллеламишунин.

Августдин йиф. Вад большевик авай белогвардейчийрин “Кавказец” бронепоезд Чириюрт галайвал рекье гьатна. Темиргое станциядив агакьдалди ам акъвазарна, къандалар алай вад революционер авудна, дерин фурун патав тухвана, гуьллеламишна.

1919-йисан 18-августдиз Дагъларин уьлкве вичин баркаллу вад хцикай магьрум хьана. Ялавлу революционеррин къамат дагъустанвийри чпин рикIера хуьзва. Махачкъалада абуруз памятник хкажнава (скульптор Гьайбат Гьейбатов). Заз лугьуз кIанзава хьи, 16-августдиз ялавлу революционерар гуьллеламишайдалай инихъ виш йис тамам жезва, амма садазни и кардикай хабар авач.

За гьукуматдин дережада мярекатар тешкилда лагьана фикирнавай.

Низам  Шагьбанов,

РФ-дин образованидин гьуьрметлу

работник, РД-дин лайихлу муаллим