Гъилевай йис чи республикадин меркездин 160 йис тамам жезвай юбилейдинди я. Зи фикирдалди, им чи вири агьалияр, иллаки чеб махачкъалавияр яз гьисабзавайбур патал еке сувар я.

Зазни гьакI я. Гьикьван лагьайтIани, зи уьмуьрдин чIехи пай ина, республикадин меркезда, акъатнава. Зи хизанар, мукьва-кьилийрин чIехи пайни ина яшамиш жезва…

“Мал иесидал къведа” лугьуда. Хъсан иесидихъ пис мал, акIахьай багъ-бустан, гьаят-бужах бажагьат жеда.

Гьихьтинди я чи Махачкъала? Ам гьикI, квелай башламиш жезва? Гьинихъди физва? Къулай яни чаз а кIвале?

Гзаф инсанар, къилихар, чIалар, адетар, динар, культураяр авай чкада виридаз сад хьиз къулай ва хуш селигъа тежедайдини чаз чида. ЯтIани чи меркезди чун санал агудзава, хуьзва. Яшамиш жедай, ял ядай, майишат виликди тухудай, кIелдай, сагъламвал хуьдай, руьгьдин ва маса игьтияжар таъминардай шартIар арадал гъизва.

Эгер хиялрай чун са виш йисан кьулухъди тарихдиз хъфейтIа, аквада хьи, гилан чи шегьер вич арадал атай йисариндаз ерли ухшар яз амач. Куьгьне Махачкъала куьгьне шикилрани кхьинра ама. Адан тIварни сифте Петровск тир, гуьгъуьнлай адаз Порт-Петровск лугьуз хьана. Яни им Россиядин чIехи император I Петрди къван эцигай чка я. Тарих­дай малум тирвал, Петр иниз, вичин кьушун галаз Персиядиз поход тешкилдайла, Каспий гьуьлелай атанай. Гилан порт алай чкадал ада гимияр акъвазарна, вич аскерарни галаз къерехдиз экъечIна, Анжи-Аркадин къванцин кьантIардал хкаж хьана. Анлай гьуьлел ва кьуд патал вил вегьена. Инлай Тарки-Тау дагъ ва Тарки хуьрни (а чIавуз шам­халрин къеле) лап хъсандиз аквазва.

Петрди, вич алай чкадилай гьуьлуьз къва­нер гадариз, адан къерехдин деринвал ахтармишна ва тайиндиз лагьана: “Инал порт же­да!” Са тIимил кьулухъди вил яна хьиз, да­вамарна: “Инални маяк акъвазда!” Вич акъвазай кьантIардални къванерин хара хкажна…

И ихтилатар тарихдин гзаф ктабра гьатна­ва, за абурун тIварар кьазвач. Гьакъикъатдани, къе чаз аквазвай гьуьлуьн чIехи порт ва аниз йифериз экв язавай маяк пачагь Петр­дин­ эмир кьилиз акъудуникди арадал атайбур я.

Амма чаз аквазвай шегьер Петрдилай гуьгъуьниз, саки 120 йис алатайла, арадал къвез башламишна. ИкI, гьуьлуьн порт ва маяк хатасуз авун патал виликдай Петрди къван эцигай чкадал 1844-йисуз зурба къеле хкажна, ана аскерар акъвазна. Патаривни и къеледиз ва портунизни маякдиз къуллугъдай инсанар хьун патал са шумуд кIвалер эцигна. Гилан Заманован, Левинан, Маячный куьчеяр гьа вахтара арадал атайбур тирди а кIвалерин бязи къванерал аламай куьгьне кхьинри субутзава.

Куьгьне къеле лап эхиримжи вахтаралди Махачкъаладин СИЗО-дин ихтиярда авай. Гила а куьгьне цлар чукIурна, цIийи гзаф  мертебайрин кIвалер хкажнава.

Махачкъаладиз (Петровскдиз) шегьердин дережа 1857-йисуз гана. Шегьер еке жез башламишна, адан сергьят гьуьлелай та гилан “Динамо” стадиондал кьван гегьенш хьана. ЦIийи куьчеярни арадал атана: Барятинскийдин (гила Буйнакскийдин), Армянский (гилан Дахадаеван), Инженерный (Р.Гьамзатован), Таркинский (Ярагъидин), Персидский (Котрован) ва масабур.

Махачкъаладин цIийи девир Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз башламишна. Иникай, сад лагьайди, республикадин меркез-кьилин шегьер хьана, кьвед лагьайди,адаз  1921-йисан майдилай вич инкъилаб паталди женгера 1918-йисуз телеф хьайи Махач Дахадаеван тIвар гана, адакай Махачкъа­ла хьана. Махачан зурба памятник шегьердин ракьун рекьин вокзалдин вилик квай майдандал хкажнава. Яни чи меркез гьуьлуьн портни ракьун рекьин вокзал (станция) (амни 1894-йисуз инай Дербентдихъди ракьун рехъ тухудайла арадал атана) сад-садан патав гвай чкадилай башламиш жезва.

А вахтарилай инихъ чи меркез са шумуд сеферда чIехи, кьакьан, къуватлу, девлетлу ва гуьрчег хьана. Им гзаф йисарин муракаб имтигьанрай экъечIун патал чIугур женгеринни агъзурралди агьалийри (фялейри, устIар­ри, инженерри, конструкторри, эцигунардайбуру, алимри) чIугур зегьметдин нетижа я. Зи рикIел жув сифте яз кIелиз атай алатай асирдин 60-70-йисарин Махачкъала хъсандиз алама. А чIавуз гьеле адан 4,5 лагьай, Степной, Сепараторрин, Редукторный поселокарни арадал атанвачир. Виридалайни гурлу ва гуьрчег куьче Буйнакскийдинди тир. Адаз а чIавуз “Чи Бродвей” лугьузвай. А куьчеда нянин вахтунда машинрин рехъ агалдай, анжах инсанри ял ядай, гьавиляй герек хьайи вуж хьайитIани ина гьалтун мумкин тир.

Виридалайни гурлу межлисарни шегьердин багъда (исятда СтIал Сулейманан) же­дай­. Ленинан комсомолдин тIвару­нихъ галай багъ (парк) шегьердин къерех тир, адалай анихъ та Тарки-Тау дагъдин ценерив агакьна — уьлегьанар ва уьзуьмлухар кутунвай чкаяр­. Шегьерда 4 вуз — ДГУ, хуьруьн майи­шат­дин институт, мединститут ва дагъви рушарин институт (гила педуниверситет) кардик квай.

Шегьердин кьилин карханаяр а чIавуз М.Гьажиеван тIварунихъ галай, челегар гьазурдай, балугърикай консервиярдай заводар, III Интернационалдин тIварунихъ галай фабрика тир.

Амай вири заводар (сепараторрин, “Авиагрегат”, приборар акъуддай, “Металлист”, шуь­шедин чIунардай, “Электромашзавод”, “Ра­диозавод”, “Эльтав” ва мсб.) гуьгъуьнлай ара­дал атайбур я.

Махачкъала 1970-йисан майдиз хьайи залзаладин завалдилай кьулухъ иллаки йигин еришралди виликди фена. Советрин Союздин вири халкьари а чIавуз чи меркез хкаж хъувун патал чпин гъил яргъи авунай. Узбекгородок, Туладин кIвалер, “Ленинград” мугьманхана, “Россия” ва “Октябрь” кинотеатрар, маса чIехи дараматар гьа чIавуз арадал атайбур я. За а чIавуз Махачкъаладин кьисметдикай ихьтин шиир кхьенай:

Махачкъала,
Ленинан майдан
И йиф садран акъатдач зи фикирдай:
На лугьуди чил гатазвай девлери,
На лугьуди вахт атана эхирдал,
Фалакат ква рекьерикни кIвалерик.

Кьиляй-кьилиз ацIанва парк куьчерив.
Кьилелай марф къвазва — кIвализ хъфизвач,
Палаткайрик дем къачунва пичери,
Амма садни, йифни фена, ксузвач…

Зун майдандал ала ингье Ленинан.
Йифен кьулар… Парад авач, затI авач.
Азиз майдан, заз сабурар хвена на,
Къе ви таъсиб хуьн патал захъ хатI ава.

Гьа инлай заз атана бул куьмекар,
КIвал эхцигдай, юрд хутадай гуьнгуьна.
Дуствилив гва бахтунин куьлегар,
Бахт къачурла, амукьнач зун гуьгъуьна.

Шумуд сефер чIехи хьана шегьер зи,
Жегьил хьана, абур гъана, ад гъана,
Дуствилелди санал къачур бегьерди
Заманайра квахь тийидай дад гъана.

Зулфияди, жегьил руша Ташкентдай,
Вичин жуьре нехиш гъана чилел зи.
Тулавидин карни артух кьетIенда —
Ада шегьер ялна аршдиз винелди.

Гуя чилин вири хаин къуватрал
Чпин къуват хкажнава инсанри.
Ашукь я зун зи дагъларин таватрал,
Шиверал хьиз, хкаж хьайи кранрал.

Зи куьчеяр гьяркьуь хьана шумудра,
Гуя кIвалер къекъечIзава, майдан гуз
Заз, виликди тухудай зи умудар
Мублагьвилихъ, мутIлакьвилел
тIурфан куз.

Зи хва, гьа и шегьерда ваз кIвал ава,
Ви бубадиз умуд гайи, рехъ гайи.
Стхавилин, архавилин чIал* ава,
И дуьньядин генгвал гьиссдай экв гайи.

Зи бубадиз а чIал хъсан чин тийиз,
Амма руьгьдин хъсан аваз гъавурда,
А рехъ фена, архасузди фин тийир,
Амма хвена экв зини ви абурдал.

Эхь, авуна чун и йикъан иесар,
Иви пайна, жанлу ийиз мукьвавал,
Къе Орелдай къвезватIа зи миресар,
Чир хьухь, зи хва, вун стхайрин юкьвава…

И хазина, и ирс чилел амай кьван,
Заз чида хьи, аквадач ваз кесибвал.
Куьз лагьайтIа, Ильичан экв галай кьван
Квахьдач рикIяй стхавилин таъсибвал.

А таъсибвал кхьенва чи Законда,
Гьарфаралди, тунвай халкьди къизилда.
Вуж шаклу я зи Ватандин къанунрал?
Шаклу жемир, гъед аквада мензилдай!

А таъсиб я хуьзвайди зи чIалани,
Зи чIал вични хуьзвайди а таъсиб я.
Ватан, ви руьгь авайди я бала ви,
МасакIа зун руквадилай кесиб я.

МасакIа зун авач, хьанач, я жедач,
МасакIа гьич авач закай хиялни.
Ватан, зун ви анжах хъсан хва жеда,
Гьа и рекье жеда зи хва — аялни.
1970-йисан 20-май.
________________
* Рахун урус чIалакай физва.
“Къацу къашар” ктабдин 10-12-чинар. ДКИ. 1981-йис.
Шиирда лагьанвай мурадрив чун саки агакьнавай. Гьайиф, “перестройкадин” архитекторри ва абурун рехъ давамарай тапан патриотри — либералри чи тарих мад еке имтигьанриз вегьена, гзаф крар тахьай мисална.
Амма санлай чи чIехи уьлкве — Россия, чи чIехи халкь — россиявияр, чи республика ва вири дагъустанвияр а имтигьанрай экъечIзава. Гележег чи мад къудратлуди, гъейратлуди, несилри баркалла лугьудайди жедайдал шак алач.
Махачкъаладин 160 йисан юбилей гьа садвал къалурдай сувариз элкъуьн чи мурад я…

Мердали  Жалилов