Къурушрин мектебдин лезги чIалан муаллим Гьажи Къазиеван “Лезги газетдиз” акъатай “Руьгьдин девлет хуьн” макъала за дикъетдивди кIелна ва жува-жуваз бязи веревирдер авуна. Ни хвена кIанда чи руьгьдин девлет тир лезги чIал? Гьелбетда, чна, лезгийри. Мегер масада ам чун, чи къвезмай несилар патал хуьдани? Ваъ, гьелбетда.
Эгер чна алай вахтунда чIалан къайгъударвал тавуртIа, чIал гъиляй фида. Авайни-авачир вири такьатар, къуватар, акьул-камал — вири чIал хуьнин рекье серфна кIанзава.
Чна, рахадайла, “дидед чIал”, “дидедин чIал” гафар ишлемишзава. Яни и келимайри диде ва чIал сих алакъада авайди къалурзава. Ибур гьакIан гафар туширди чакай гьар сада кьатIана кIанда.
Чи чIалал “лезги чIал” тIварни алачни? Бес вучиз чна “дидедин чIал” келимадикай хийир къачузва? ЧIал ни хвена кIанда, адан къайгъударвал ни авун лазим я? Эвелни-эвел — дидейри.
Дидедин мектеб! ЧIал хуьнин рекье идалай чIехи мектеб жеч. Инсандин мефтIеда аял чIавуз гьатай крар эхир нефесдалди амукьда. ЧIални гьа жергедай я. Яни гъвечIи вахтунда чир хьайи чIал пудкъад, кьудкъад йис хьайилани адан кьиле, меце амукьзава. Гьа икI, несилрилай несилрал физ, дидеди баладив агакьариз, чIал давам жезва.
Адет яз, дагъви хизанда буба кIвалахзавай, фу гьасилзавай, къазанмишзавай кас яз чида. Дидеди аялриз тербия гузва, кIвалин кIвалахар кьиле тухузва. Тербия гунин рекье чIалахъ еке къуват-къудрат ава. Иллаки лезги мисалрихъ, риваятрихъ, хкетрихъ, манийрихъ тербиядин таъсир пара ава. Аялриз абур чпин дидейрин мецелай ван хьуни еке таъсир ийида, абур инсанпересвилин, ватанпересвилин, мергьяматлувилин, гьуьрметлувилин гьиссераллаз чIехи жеда…
Тарихдиз вил вегьейла, якъин жезвайвал, вири вахтара чи миллетдихъ ватан, халкь хуьз гьазур игитар — ватанпересар, пагьливанар, алимар, камаллу лежберар-зегьметчияр, пешекарар гзаф хьана. Гьелбетда, и крара дидедин мектебдин лайихлувал кьетIенди я.
Алай, чIал квахьунин къурхулувал авай, девирда вири къуватар руьгьдин ивирар хуьнин рекье сад авунин чарасузвал ава. Гьибур я а къуватар? Хизан, мектеб, жемият, хуьрерин, районрин регьберар… Абуру кIвалахда чпин вилик экономикадин, яшайишдин ва маса месэлайрихъ галаз санал дидедин чIал, милли меденият хуьнин кардизни асул фикир гун герек я.
Бязибуру лугьузва, хайи чIал квахь тавун патал гьукуматдин кьетIен программаяр, мектебра сятерин кьадар артухарун герек я. Са шакни алач, гьукуматдин патайни фикир гун чарасуз я, амма аялриз мектебдиз фидалди хайи чIал чирна кIанда. Лезги хизанда лезги чIалал рахана кIанда. Урус, ингилис чIалар абуруз мектебда гьакIани чир жеда. Чна вирида кьатIана кIанда, аялдиз дидедин чIал чирунин карда важиблу чка кьазвайди дидени мектеб я.
Тамила Салманова
