Са макъаладин гелеваз…

“Лезги газет” за райондин почтадин алакъадин отделенидай кхьенва. И тIегъуьнди кIвале “дустагъ” авурдалай гуьгъуьниз, завай я Кьасумхуьрел фена, газет вахчуз жезмач, я почтадин къуллугъчийривай ам зал агакьариз. Чан сагърай газетдин редакциядин къуллугъчийрин, абуру гьар нумрадин макъалаяр “Фейсбукда” эцигзава ва за гьана кIелзава.

И йикъара за Агъа СтIал-Къазмайрин мектебдин муаллим Нисейхалум Шихнебиевадин “Сулейманан ирс” макъала кIелна (“ЛГ”, 2020-йисан 21-нумра). Жув чIехи шаирдин­ ирс кIватIзавай фондунин председатель тирвиляй, за СтIал Су­лей­манан яратмишунрикай ни вуч кхьей­тIани, (цIийи, икьван чIа­вал ктабра гьат тавунвай мисалар, келимаяр, шиирар, шаирдихъ галаз алакъалу вакъиаяр) вилив хуьзва, еке ашкъидивди кIел­зава. Аферин чи муаллимриз, чIехи шаир икьван играми. Н.Шихнебиевадин макъаладай заз са цIийивал жагъана. Зун икьван чIа­вал­ди жуваз такур “Кими жеч” шиирдин цIар­цIел мягьтел хьана:

Чизмач инсан акуналди,

Гафар зурбаз рахуналди,

Чакъалри, кIватI жез, хъуналди,­

Куьредин вацIай яд кими жеч.

Жуьреба-жуьре девирра акъуд­навай Сулейман бубадин ктабар йикъа цIуд сеферда ахъайиз кIелза­вай заз такур, я маса са касдиз кьван­­ни акуна, рахун тавур гаф. Яраб лагьана за, шаирди гьакъи­къат­дани гьа икI кхьенвай жал? “Куьредин вацIай яд кими жеч”? И цIарцIи, сифте нубатда, шиирдин кIа­луб чIурнавайди къалурзава. Са гьижа артух ийидайди туш эхир, муаллимриз, алимриз тарсар гудай шаирди.

СтIалрин сергьятдай физвайвиляй, Гуьлгери вацIуз зани СтIал вацI лугьузва, Арагъай къвезвай вацIун хилез, Арагъ вацI лугьудай хьиз. Ам­ма Куьредин вацI заз ван атайди­ туш. Куьре вилаят, Куьредин округ, Куьре районни хьана. Гуьгъуьнлай адакай Кьасумхуьруьн, СтIал Сулейманан 100 йис тамам хьайи 1969-йисуз, Сулейман-Стальский район хъувуна. Дагъустандин ктабрин чапханада А.Агъаеван редакциядик кваз СтIал Сулейманан 100 йисан юбилейдин сергьятра аваз акъудай “1900-1937- йисарин яратмишунар” кьил ганвай кIватIалдин 92-чина “Кими жеч” шиир ава. За ам мад кIелна. Зун генани, белки маса ктабра гъалатI хьанва жеди лагьана, мад са шумуд ктабдиз килигна. Амма санайни ихтилат физвай макъалада къейднавай цIар жагъанач.

За 1994-йисуз Агьед Агъаеванни Лидия Стальскаядин редакциядик кваз акъудай “Эсерар” ктабни ахъайна. Гьана и шиирдиз маса кьил гана чапнава (325-чин) — “Эхир азият кими жеч” (адет яз, шииррин кьилер куьруьз кхьидайди тир). Кьил маса жуьре кхьенватIани, шиирдин цIар дуьз кхьенва: “Куьрдин вацIай яд кими жеч”.

Гьакъикъатда макъалада хьанвайди акьван зурба гъалатI туш. “Са­­жидин муаллим, вуна вацIал цIай ийидай кьван” лугьудайбур а патайни кими жеч, и патайни. Ди­дед чIалан муаллимри чIехи шаирдин ирсиниз фикир гун, адан яратмишунрикай макъалаяр кхьин анжах баркалла къведай кар я. Белки,­ макъаладин авторди, дуьшуьшдай гъалатI хьана, “Куьрдин” гафунин чкадал “Куьредин” кхьена жеди. За и гаф, юркунал акьалжна, мехъерик­ тухузвай келегъа хьиз, цавуз хкаждачир, тек са и кар тиртIа…

Шаирдин 100 йисан юбилейдин сергьятра аваз акъудай “Яратмишунар” ктабдани рехъ гуз те­жедай хьтин гъалатI ава. И гъа­латI шаирдин маса ктабрани тикрар жезва. “Эсерар” ктабдин 75, 110 ва “Яратмишунар” ктабдин 92-чинра. Мумкин я, маса ктабрани аваз хьун.

Са кас гьалтна, зал Сийидай,

Гафунал амал тийидай,

Абур кьуна за кьейидай,

Гьахьтин бейхабар чка я.

СтIал Сулейман ахьтин арифдар шаир тир хьи, нубат алачиз ада я си­­вяй гаф акъуддачир, я шиирдин цIар­цIе нубат алачир гаф ишлемишдачир, я нубатсуз карни ийидачир. Шаирди тек са 17 хуьруькай туш ши­­и­рар туькIуьрнавайди, абурун кьа­дар гзаф я. И кар заз илимрин идарадин СтIал Сулейманан гъилелди кхьенвай шиирар (рукописар) хуьзвай чкада акуна.

Гила хквен чун 17 хуьруьз талукь шиирдин пуд лагьай цIарцIел. “Абур кьуна за кьейидай” туш, гьа­къи­къатда “А кас кьуна за кьейидай” хьун лазим я. Гафунал амал тийидай кас тирвиляй. Са касдикай “абур” авунва. И цIарцIи, са касдиз килигна, Сийидрин хуьруьн еке жемят бейкеф авуна. Тама ча­къал кими жедач лагьайвал, са ахлакь авачир касдиз килигна лагьай са бейт 17 хуьруьз талукь шиирда тунва. (Ам вуж ва низ талукь тиртIа, вучиз адаз икI лагьанатIа, чидай ин­санар гзаф ава. Амма вири, сиве яд авайбур хьиз, кисна акъвазнава).

СтIал Сулеймана вич къекъвей кьван чкайрикай, гьанра гьалтай четинвилерикай гзаф кхьенватIани, тайин тир жемятрикай, абур кьиникай са цIарни теснифнавач. За идалай виликни лагьайди я ва гилани тIалабзава, шаирдин вири ктабра “Абур кьуна за кьейидай” цIарцIе “Абур” гаф “А кас” гафуналди эвез, туь­кIуьр хъийин. 17 хуьруьн тату­гай­­­вилерикай, а хуьрера авай артуханвилерикай рахазвай шиирда вири хуьруьз талукь тушир, анжах са касдиз талукь тир а кьуд цIар ми­­хьиз чIурин. И кьуд цIарцIи СтIал Сулейманан дережа агъуз ийизвач. И кар авуналди, чна Сийидрин хуьруьн алай ва къвезмай девиррин несилар шаирдикай бейкеф тежедай себеб арадал гъида.  Им СтIал Сулейманан шиирар кхьей касдивай хьайи гъалатIни туькIуьрун жезва. Заз гьа хуьруьн мектебдин са муаллимди лагьанай: “Жуван хуьруьн жемят беябур авур шаирдин шиирар аялрив гьикI кIелиз ва чириз тада?”

Гьуьрметлу юлдашар, чи виридан буржи СтIал Сулейманан шииратдин берекатдин никIик квай эчIе­лар хкудун я. И кар девирдин тIа­лабун я.

Сажидин  Саидгьасанов,

культурадин ва просвещенидин

СтIал Сулейманан тIварунихъ галай фондунин председатель

_________________________________________________________________________________________________________________________

Редакциядин патай:

“Лезги газетдин” редакцияди чи бажаругълу шаир, камаллу насигьатчи Сажидин муаллимдин макъалайриз газетдин чинра гьамиша чка гузва. Ингье, къени чна кIелдайбур адан нубатдин цIийи макъаладихъ галаз танишарзава. И макъалада Сажидин муаллимди лагьанвай камаллу гафарал алава яз, чазни кьве фикир лугьуз кIанзава.

Сад лагьайди, гьелбетда, СтIал Сулейманан шиирда ихтилат “Куьредин” вацIукай физвач (и месэладин жигьетдай чун Сажижин Саидгьасанован фикирдин терефдарар я), ихтилат физвайди “Куьрдин” вацIукай я. Макъалада чешне яз гъанвай шиирдин бендина гьакъикъатдани орфографиядин гъалатI амукьнава. Им чIехи шаирдиз вичин девирда акур виридалайни еке, гилан Азербайжандин сергьятра авай, урусри “Кура” лугьудай вацI я. А вацIукай лезгийрин бажарагълу шаир Алирза Саидовани ихьтин цIарар кхьейди тир:

Куьрдин хурай яд хъвайила, дагъвидиз

Самур вацIун шуьрбетдин дад къвечни бес!

Кьвед лагьайди, Сажидин муаллимди СтIал Сулеймана Сийидрин хуьруькай кхьенвай кьуд цIарцIе дегишвал тунин жигьетдай къалурнавай меслятдикай чи фикир лугьуз кIанзава. Сийидрин хуьруькай кхьенвай цIарар шаирди Куьредин цIерид хуьруькай хци зарафат кваз кхьенвай бендерин жергеда ава. А бендера са бязи хуьрер фитнечияр, муькуьбур фурсар гвайбур авай чкаяр я лагьанва. Сийидрин хуьре шаирдиз “гафунал амал тийидай” кас акуна, гьакI хьайила ада а хуьр “бейхабар чка я” лагьана ва “абур”, яни а хуьруьнвияр вири вичи рекьидай лагьана, зарафат авунай.

Сажидин муаллимди Сийидрин хуьруьн агьалияр бейкеф тахьун патал СтIал Сулейманан бендина “абур”, яни вири хуьруьнвияр санал къалурзавай гаф, “са кас” ибарадал эвез авун теклифзава. Чаз чиз, и теклиф кьабулиз жедайди туш. Ихьтин рекьяй физ хьайитIа, пака гъетягъвиярни майдандиз акъатда, “бес чи хуьре авайди са фитнечи тир, Сулейман бубади вири хуьруьз фитнечийрин чка я лугьун дуьз туш, гьакI хьайила, ша чна а гафар дегишарин” лугьуз. Урусри лугьудайвал, манидай гаф акъудна гадариз жедач. Иллаки а гаф квай мани туькIуьрай шаир кьейидалай кьулухъ…