Ихьтин крариз гьеле XIX асирдин эвел кьилера урусрин машгьур писатель, дипломат Александр Сергеевич Грибоедова (1795-1829) вичин “Горе от ума” “Дерт-гъам акьулдивай” (1822-1824) эсерда къимет ганай. Пачагьдин гьукуматдин патай еке наразивални арадал гъанай.
Кар анал ала хьи, 1812-йисан Ватандин дяведилай гуьгъуьниз пачагьдин Россияда чапхунчи Наполеонан кьушунар дарбадагъ авуник, Ватандин саламатвал, аслу туширвал хуьник еке пай кутур халкьдин кесиб къатари яшамиш жедай, чпи чеб хуьдай са гьихьтин ятIа азадвилер, кьезилвилер хьун, реформаяр тухун вилив хуьзвай. Амма чиновникрилайни дворянрилай гъейри, ихьтин мумкинвилер садавни агакьнач.
Ихьтин гьахъсузвили декабристрин гьерекатдални чан гъана. 1825-йисан декабрдин вацра кIвенкIвечи фикиррал алай офицерри тешкилай яракьлу дестеяр, чпин истемишунар гваз, Петербургда Сенатдин майдандал экъечIнай. Амма пачагьдин кьушунри абуруз ягъун кьунай, тешкилатчиярни (вад кас — кьилин регьберар тарагъаждиз акъудна) — вишералди виликан офицерарни аскерар Сибирдиз, датIана дяве физвай Кавказдиз суьргуьннай.
А.С.Грибоедов, вичин фикиррал гьалтайла, декабристриз мукьва тир лугьуз, Ирандиз дипломатвилин кIвалахал ракъурнай. Ана ам хашпара диндин векилар акунани такIан исламистри (фанатикри) кьенай. Амма писателдин эсер «Горе от ума» амукьна. Ам фадлай вири дуьньядиз машгьур я. Чнани чи мектебра, вузра кIелзава.
Эсерда инсандин мефтIериз таъсирдай жанлу келимаяр — мягькем ибараяр акьван ава хьи, гзафбур халкьдин мисалриз элкъвенва. Чпини гьа къе кхьейбуру хьиз ванзава. На фикирда, писателди абур саки 200 йис идалай вилик ваъ, къенин аямдин Россиядин гьакъикъат акуна, кхьена.
За эсер мад сеферда кIел хъувуна. Зи тажубвилихъ кьадар амукьнач. Яраб чи общество “викIегь” 90-йисарилай инихъ алатнавай са куьруь вахтунда вичин вири къанунралди, фагьум-фикирралди, къилихралди, къаматралди, рафтарвилералди гьакьван кьулухъ хъфена жал? Къанунсузвилеринни къайдасузвилерин, чуьнуьхунринни тарашунрин, чин чуьхуьнинни лутувилерин, пулдихъ чпи чебни, мукьва-кьилини, Ватанни маса гунин чешнеяр гьикьван хьанва!
Фамусовар (чка хуьзвай чиновникар, депутатар) вилик ква. Абурун патарив, чпи чеб маса гуз, чинерихъни къуллугърихъ физвай Скалозубарни, Репетиловарни, Молчалинарни, Софьяярни Хлестаковаяр гьикьван кIватI хьанва!..
Фу гьикI битмишарзавайди ятIа, як, нек гьинай къвезвайди ятIа чин тийирбуру банкарни базарар, туьквенарни гьукуматдин къуллугъар, собранийра чкаяр кьуна, дуьнья гьалзава. Молчалинрин къатариз, дугъриданни, кефер хьанва…
Хъуьрезва пул гъиле гьатнавай себияр намуслубурал, илимлубурал, яратмишунрин рекьевайбурал, ктабар кхьиз, пайзавайбурал, йиф-югъ кIвалахиз, гъилиз кепекар къвезвайбурал, ветеранрални яшлубурал… Гуя ибурук квайди инсандин иви туш. Гуя ибурун бубайри Ватан хвейиди туш. Ватандин девлетрикни ибурун пай кумач?.. Гьикьван къиметар, дережаяр, намусар какадарзава?..
Ингье А.С.Грибоедован игитар чи йикъара гьикI рахазватIа:
— КIелуникайни авач са хийир: садаз френг ктабри хгузмач ахвар; заз лагьайтIа, урус ктабри ахвар гъизва са гьамбар…
(Фамусов)
— Алатрай чалай, вири гъамарилайни артух, агъайрин хъилерни агъайрин кинер…
(Лиза)
— Герек яни аялриз маса чешнеяр, бубад къамат вилик кваз, де заз лагь куьне. Руьгьдални, къаматдални монах я куьгьне…
(Фамусова тербиядикай)
— Кесибдикай жедач, зи руш,
Ви тангъахдиз тай.
Авайди туш адахъ гьатта туькIвей са чарпай…
(Фамусова Софьядиз)
— Зи къайда я: крар фида кьезилдиз,
Къул чIугуна, гадра чарар зинбилдиз…
(Фамусова къуллугъдикай)
— Аквазвани полковник Скалозуб,
Къизилдин чувал я, къе-пака генерал я…
(Фамусован гафар. Лизади Софьядиз)
— Заз са гафар я: кIантIа гьадаз гъуьлуьз фин,
КIантIа дерин гьуьлуьз фин…
(Софья)
— Къекъвезва ам кьадарсуз инани ана,
КIанзаватIа вуч адаз, кьил акъуд вуна.
Акьул патал герек яни
Гьакьван къекъуьн яргъара?..
(Софьяди Чацкийдикай).
— Къекъвена дуьньяда, хкведайла кIвалихъди,
Ватандин гумни чаз ширин жеда, гьакьван лайихди.
(Чацкий)
— Важиблу кас тир кьенвай камергер.
Вичивни куьлег гвай.
Хцивни вугана куьлег.
Девлетлуни тир.
Девлетлу пабни жагъанвай вичиз…
(Фамусова вичин къуллугъчи Петрушкадиз).
— Девлетрив, дуст кас, эгечIмир кткайвал.
Кьилинди — къуллугъди гъун я ацIайвал.
(Фамусова Чацкийдиз)
— Шад тир хьи зун кардиз къуллугъиз.
Чинериз лукIвалун такIан я рикIиз.
(Чацкийди Фамусоваз)
— ТIар жедайвал алукьайлани, сагъ яз къахрагъдай.
Гьавиляй межлисрани датIана адан суракьдай.
(Фамусова вичин бубадикай)
— Къуллугъин чинериз ваъ, крариз чIехи.
(Чацкийди Фамусоваз)
— Йисар тIимил ятIани, чинер я чIехи.
Къе-пака генерал хьунни я мумкин.
(Фамусова Скалозубакай)
— Чин къвезвайди тир къуьнерал, ада къуллугъ гадарна.
Ктабар кIелиз, йикъар бада квадарна.
(Скалозуба стхадикай)
— Куьгьне вахтарилай адет я им чи:
Сейли бубадин хвани ийин сейли.
(Фамусова Скалозубаз)
— КIелун — ингье тIегъуьн!
Илимлувал — себеб я, шаксуз,
Гилан аямда садрани такур жуьреда
Артух хьунин себияр кими,
Крарни фикирар ферсуз.
(Фамусова Чацкийдикай)
— Ктабар канайтIа са юкъуз вири,
Фад квахьдай хьи чи азабар шеври!
(Фамусов)
— Бубади заз тунай веси:
Сад лагьайди, кIанарин жув виридаз –
Иесидиз кIвалин, яшамиш жез акъатай;
Начаникдиз, къуллугъда ви кьилеллай;
Нуькердиз адан, кIвални партал михьзавай;
Къаравулдиз, акъвазнавай ракIарал;
КицIизни адан, кьан тийирвал хатадай…
(Молчалин)
— Молчалинриз кефер хьанва дуьньяда!..
(Чацкийди Софьядиз)
— Ахмакьри яб гуда, агакьда къарийрив, —
Ингье вакай хабар хьана алемдиз!
(Чацкийди Хлестакова къаридикай)
— Квахьда Москвадай! Ина за гел къахлурдач.
Катда, кьулухъ кихлигдач, жедач гьич юргъун.
Дертлу рикIиз къулай са пIипI жагъурда.
Файтун — заз! Файтун!..
(Чацкий)
Урус чIалай. ЦIарба-цIар таржумаяр —
Мерд Алидин.
Р.S.
Гила куьне лагь, квелди и девир а девирдилай тафаватлу я? Руьгьдин истемишунар ерли виликди фенач жал алатнавай асирра? Чи бубайри чаз маса жуьре тарсар гайиди я эхир?.. Ватандашвилинни инсанвилин, марифатлувилинни мердвилин, чирвилерихъ датIана финин… Гила а ирс хкIанзамачни?..
М.Жалилов
