Дуьньяда зайиф уьлквейрин тереф хуьзвай, инсаниятдин ислягьвилин къаравулда акъвазнавай виридалайни къудратлу, къуватлу Советрин Со­юз хьтин государство тарихдиз фейи йикъалай чи вилериз такур кьуд аламат авач. Дявеяр, цIийи государствояр, обществодин, экономикадин, ахлакьдин, марифатдин кризисар, прихватизацияр, куьтягь тежедай реформаяр, террористар, экстремистар, бандитар, тарашчияр…

Мегьамедали Мегьамедов республикадин Госсоветдин Председателдин къуллугъдилай элячIай йикъалай дагъустанвийри хъсан, агьваллу гележегдик умудар кутунай. Гьайиф хьи, региондин кьилиз сад-садан гуьгъуьналлаз атай ксари  (Му­ху Алиев, Мегьамедсалам Мегьамедов, Рамазан Абдулатипов) дагъвийриз ахьтин югъ къалурнач. Дагъустан мадни ва мадни коррупциядин, ришветбазвилин, тарашунин, гьахъ-дуван авачир, зегьметчи инсанар кIеве твазвай уьлендиз вегьена. Халкьдин патайни я гьукумдихъ, я депутатрихъ, я чиновникрихъ ихтибар амукьнач. Гьа и четин ва муракаб вахтунда уьлкведин Президент В. Путина, Дагъустанда­ арадал атанвай лап чIуру гьалар фи­кирда кьуна, Абдулатипов къуллугъдилай эляна ва адан чкадал гьич садани гуьзет тавур кас рекье туна: Россиядин МВД-дин генерал, Госдумадин Председателдин заместитель, де­пу­тат, “Сад тир Россия” партиядин фрак­циядин руководитель Владимир Васильев. Авайвал лугьуда, и карди гзафбур мягьтеларна, бязибурук кичI кутуна, амма разивалдайбур гзаф тир.

Вахтуналди Дагъустан Республикадин Кьилин къуллугъдал ракъурнавай кас гъиле-гъил аваз везифайрив эгечIна. Вичиз хас тирвал, мукьуфдивди, гьар са месэладай кьил акъудиз, вичин командадиз ихтибар ийиз жедай, алакьунар авай инсанар кIватIиз.

Владимир Васильев (адахъ РФ-дин транспортдин министр Максим Соколов, Азербайжан Республикада РФ-дин полномочный посол Владимир Дорохин, РД-дин Халкьдин Собранидин Председатель Хизри Шихсаидов ва  жавабдар къуллугърал алай маса ксарни галай) сифте нубатда Кьиблепатан Дагъустандиз — Мегьарамдхуьруьн рай­ондиз мугьман хьана. Идахъ вичин себебарни авай. Район сергьятдал ала,  сиясатдин, экономикадин, хатасуз­вилин жигьетдай адахъ вири уьлкве патал еке метлеб ава. Идалайни гъейри эхиримжи йисар ахьтинбур хьана хьи, Кьиблепатан Дагъустандин экономика, яшайиш, культура вилик тухун михьиз рикIелай ракъурна. Федеральный ва республикадин бюджетрай чи районриз, шегьерриз ахъайзавай пулар хейлин тIимиларна, эцигиз гъиле кьунвай яшайишдин объектарни акъва­зарна.

Райондин агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш хьайила, Владимир Васильева “Куь патав Россия вич атана” лагьана. Гьелбетда, и гафарихъ еке ва дерин мана авай. Яни, икьван гагьда вуч хьанатIани хьана, гила куь гьакъиндай Россияди къайгъударвал ийида. И къайгъударвилин сифтегьан камни Самур вацIал цIийи муьгъ эцигиз гъиле кьун ва Ярагъ-Къазмаяр-Махачкъала международный рехъ кьуд зулунинди авун я.

Гьелбетда, Васильеван гафарал хъуьрейбурни, наразивал авурбурни хьана. “Дагъустандиз Россия гила ваъ, са шумуд асир вилик атайди я гьа” лугьуз, чеб тарихар чидайбур яз къалурдайбурни хьана. Амма Васильеван Россия Дагъустандиз законар дуьздаказ кьилиз акъудунин, бюджетрин пулар тайин ва халкь патал хийирлу крариз харж авунин, тахсиркарвилерин, тарашунрин рекьер агалунин, агьалийрин яшайиш хъсанар хъувунин, халкьдин патай гьукумдиз ихтибар авунин гьалар арадал хкунин фикирар аваз атана. Къейд авун герек я, и крар адалай алакьни авуна. Гилани ада гзаф рекьерай гуьгъуьна амай Дагъустан вилик фенвайдаз элкъуьрун патал чалишмишвалзава.

РД-дин Кьилин алахъунрин нетижа виридаз аквазва. В. Васильев къулугъдив эгечIай кьуд вацралай коррупциядихъ галаз чIугвазвай женг  акьван гужлуди хьана хьи, силисдик виликдай са законризни муьтIуьгъ туширбур, тахсирлу ийиз тежедайбурни акатна. Са куьруь вахтунда республикадин гьукуматдин кар алай ксарни кьуна, дустагъна. Коррупциядин къармахар республикадин социальный вири хилериз гьахьнавай: медицинадиз, образованидиз, рекьерин майишатдиз…  Антимонопольный къуллугъчийри кьиле тухвай ахтармишунар себеб яз, Дагъустанда рекьерин майишатда ва медицинада пулар тарашзавай картельный кIеретIар дуьздал акъудна. Здравоохраненида гьахъсуздаказ тарашай пулари 9 миллиард, рекьерин майишатда 18 миллиард манат тешкилна.

Садавайни инкариз жедач, чи районра, хуьрера эцигиз гъиле кьур, амма пулдин такьатар бес кьадарда ахъай тийиз, яргъалди тунвай тум галай социальный метлебдин эцигунар авай. Жемятрин патайни наразивал арадал къвезвай. Чкадин муниципалитетрин бюджетарни пулдихъ шехьзавайбур тир. Эхиримжи кьве йисуз гьа тум галай саки вири эцигунар акьалтIарна. Мисал яз, Эминхуьруьн, Ярагъ-Къазмайрин, Гелхенрин ва маса школайрин дараматар. Гъепцегьрилай сергьятдал кьван рехъ туькIуьрзава. “Сардархуьр-ДаркIушар” цин зурба къаналдал кIвалахар давамардай такьатар чара хъувуна. Дербентдин центральный больницадиз кьетIендиз фикир гузва, ана цIийи отделенияр ачухнава. Са къатда школаяр ремонтзава, медицинадин имаратар, аялрин бахчаяр эцигзава… Виликдай авачир крар.

Республикадин карханайра, фирмайра, идарайра кIвалахзавай гзаф инсанар ва абуруз гузвай мажибарни хъендик квай. И кар себеб яз абурун гьисабдай я пенсийрин фондуниз, я ФОМС-диз, я соцстрахдиз талукь тир пулар физвачир. И рекьяй тухвай дурумлу кIвалахди 2018-йисуз кIвалахза­вай инсанрин кьадар, алава яз, 38 агъзурдалай артухарна. Гьелбетда, акваз-акваз налогрин кьадарни виниз акъатна. Бюджетдин такьатарни кьенятна. ГьикI лагьайтIа, виликан йисара кIвалах тийизвай инсанрин патахъай медицинадин страховой мажбури взносар гун патал республикади 265 млн манат харжзавай. Гила и пулар яшайишдин месэлаяр гьялуниз чара ийизва. Школайриз цIийи автобусар, больницайриз «тади куьмекдин» машинар, алай аямдин аппаратар маса къачузва.

Дагъустандин медицинадинни социальный экспертизадин бюроди рехъ гайи тахсиркарвилерикай ван хьайи гьар сад къарсатмиш жезва. Пулар тарашдай рекьер агалайдалай кьулухъ 6000 “набутдиз” справкаяр гьакI ганвайди малум хьана. Талукь ксариз 200-500 агъзур манат пулар ришвет гуз, сагъ инсанри чпиз “набутвал” къачузвай кьван. Гьа са вахтунда халисан азарлуяр, набутар справкаяр гун тийиз­, инжиклу ийизвай. И хиле тахсиркаррин са кIеретI арадал атанвай. Абурун вилик пад кьуни Дагъустандин бюджетдин 890 млн манат кьенятна.

Коррупциядилай гъейри мадни ­фикир гана кIанзавай месэлаяр авай. Инсанрин бейнида, къанажагъда дегишвал туна кIанзавай. И кар патални гьар са хиле намуслувилелди кIва­лах­­дай дуьзгуьн пешекарар герек тир. Да­гъустанди ахьтин ксарикай кьитвал гьиссайди туш, амма гзафбур патарал­ фенвай. Васильеван командади гьа и кардални эхир эцигун ва жегьил­риз, ­ба­жарагълу ксариз чкадал  кIва­лахдай мумкинвал арадал гъун кьетI­на.­ Рес­­публикада ва Россиядин регионрани кар алакьдай, хъсан дережайрив агакьнавай дагъустанвийрихъ къе­къве­на ва абуруз республикадиз хтун теклифна.

Бажарагълу жегьилар, абурун гележег фикирдаваз, кадрияр жагъурдай конкурсар тешкилна.  “Зи Дагъустан” сифте конкурсда дуьньядин бязи уьлквейрайни кваз 6000 касди иштиракнай ва гьар сад вичин алакьунар къалуриз алахъна. И конкурсдиз уьлкведин Президентдин Администрацияди къаюмвал авуна. Конкурсда 54 касди гъалибвал къазанмишна, абурукай 26-даз жуьреба-жуьре министерствойра, ведомствойра къуллугъар ганва. Же­гьил ксарикай министрарни, РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядин къуллугъчиярни, ведомствойрин руководителрин заместителарни, муниципалитетрин работникарни хьанва. Дугъриданни, жегьил кадрияр республикадин экономика вилик тухудай хъсан такьат я. Абуру чпин кIвалахда алай аямдин технологияр ишлемишзава.

Инал Владимир Путина, РД-дин Кьил Владимир Васильев кьабулайла, лагьай гафар рикIел хквезва:

“Квез чизвайвал, ихтилат Дагъустандикай кватайла, чна гьамиша ам санлай уьлкведин лап важиблу регионрин жергеда авайди фикирда кьазва.  Дагъустан лап гуьрчег республика я, адан гуьзелвал неинки тIебиатдихъ галаз, сифтени-сифте ана яшамиш жез­вай инсанрихъ галаз алакъалу я. Ана хейлин крар кьилиз акъудзава, са кьадар крар хъсанвилихъ дегиш жезва. Амма, гьайиф хьи, гьялна кIанза­май ме­сэлайрин сан лап екеди я”.

Гьахъ я, гьялна кIанзавай месэлаяр гзаф ама. Вири крар регьятдизни кьиле физвач. Владимир Васильев кIеве гьатзавай макъамарни ава, амма ада дурумлувилелди виликди камар къачузва, республикадин агьалийрин яшайиш хъсанди, гьар са хуьр аваданлуди авун патал чиновникарни, къайдаяр хуьдай органрин векиларни, муниципалитетарни, руководстводиз цIийиз желбнавай ксарни ва вири агьалиярни намуслувилелди, гьакъисагъвилелди кIвалах авунал желбзава.

Нариман Ибрагьимов