* * *
Гьуьрметлу Арбен Къардаш!
Шаир Муграгъ Салахъан — Мегьединан хва!
Ви тIвар, ви кар, алакьунрин нев — нефес, инсанвилинни гъейратлувилин дережаяр газет кIелзавайбуруз фадлай малум я.
Са кар тикрар тавуна жедач: ви тIварцIи чи миллетдин тIварцIелни аферинринни алхишрин, тарифринни дамахдин телер, гьиссер, кесер гъанва, гъизва, инлай кьулухъни гъида!
Ви илгьамдин алем Каинат кьван гегьенш ва жуьреба-жуьре тирди чалай вилик гзаф нуфузлу ксари — устадри раижнава. Гила 60 йисан яшдин гирведилай ваз генани кьакьан аршар, гегьенш майданар вилик кумайди аквазва. Рехъ регьятди тежедайдини ваз чизва. Амма чна тикрарзава:
Арбен Къардаш! Мубаракрай къачунвай ви арш.
Лугьумир хьи пара хьанва агакьнавай яш.
Илгьам патал халкьнавани мегер са сергьят,
Гьикьван вахтар гайитIани, жеда мад кьегьят.
Виш йисузни зайиф жедач илгьамдин ялав,
На ви къирят явашармир, тIарамриз жилав…
И гафарал алава хъийизва:
Акъуд гена чи дагъ виниз, эй азиз!
Деринвал це руьгьдин гьуьлуьз, эй азиз!
Къилав алай къелемди ви аваздив
Ачухрай чаз гъетер кIеви алмасдин!
Халкьдин шаир — халкьдин арха — аламат!
Акурай чаз даим заха, саламат!
Алем хьурай вичиз рехи, мад рехи,
Рехи тахьуй ви рикI чIехи, ад чIехи!
“Лезги газетдин” редакциядин коллектив. 11.02.2021-й.
_______________________________________________________________________________________________
Адлу дережаяр
Къе чун вичикай рахазвайди хайи ватандилай къецепатани тIвар адлу хьанвай зи хуьруьнви шаир Арбен Къардаш я. Гьеле мектебда суьредихъ галамайла, ада, жегьил гадади, гележегдихъ инанмиш яз, кьил хкажнавай. Ам Гуьзел бадеди вичин махарин суьгьуьрда тунвай. Арбена шиирар кхьизвай. Анжах, вучиз ятIани, масадбурукай чинеба. Бадедиз и кар чизвай. Садра, Арбенан кхьинра вуч аватIа дуьздал акъудун патал, бадеди адан дафтарар лезгийрин машгьур лирик, мектебда аялриз лезги эдебиятдин тарсар гузвай, алимризни кваз жавагьирар яратмишдай илим чирзавай хуьруьнви Шихнесир Къафлановаз къалурна.
Ада са пуд шиир хкудна, Ахцегь райондин “ЦIийи дуьнья” газетдиз (1976-йисан 73-нумра) акъудна. А вахтунда Докъузпара район амачир. “Адан цIарарай заз пакад йикъан алванрин цIирер аквазва”, — кхьенай муаллим-шаирди.
* * *
Вичин шиирар райондин газетдиз акъатна акур Арбенан гьевесди лув гана. Гила ам акъвазардай къуват садахъни амачир. 1979-йисуз мектеб куьтягьай Арбенакай Москвада А.М.Горькийдин тIварунихъ галай литинститутдин студент хьана. Ина ада СССР-дин гьукуматдин премийрин лауреат Лев Ошанинан семинарда чирвилер къачуна. КIелун акьалтIарайвалди Туркестандин военный округда Советрин Армиядин жергейра къуллугъна.
Литинститутда кIелдай йисара студент Арбенан шиирар “Жегьилрин сесер” (Дагкнигоиздат, 1983-й.) ва “Дуьньяда гатфар” (Дагучпедгиз, 1984-й.) уртах кIватIалра гьатнай. Адан кьилдин сад лагьай ктаб “Сифте цуьквер” Дагкнигоиздатда 1985-йисуз чапдай акъатнай.
* * *
Гуьгъуьнин йисар чи юбиляр патал бегьерлубур хьана. Лезги чIалал “Ичерин багъ”, “Пешапай”, “Йифен суфатар”, “Арш”, урус чIалал “Шехь, зи цIвелин тар”, “Ватандин гум”, “Багьа мугьман”, “Сегьердинни рагъдандин арада” ктабар акъатна. И йисара ам сифте СССР-дин писателрин (1991-йис) ва гуьгъуьнлай (1992-йис) Россиядин журналистрин союзрин членвилени кьабулна…
* * *
Арбен Къардаша гьикаятдани вичихъ бажарагъ авайди къалурна. 2004-йисуз адан “Нехирбанни лекь” повесть Россиядин авторрин ирид агъзур эсердикай хкягъай лап хъсан яхцIурни цIудан жергеда гьатнай! Гуьгъуьнлай ам “Цавдар” тIвар алаз “Литрос” альманахдин 2005-йисан ругуд нумрада чапнай. Арбен Къардаш алай аямдин Кавказдин лап хъсан авторрикай сад тирди тестикь хьана!
Адан эсерар Ростовда акъатзавай “Дон”, “Кавказдин гими” ва Саранскдин “Сиягьатчи” журналрай кIелзавайбуруз таниш я. Шаирдин шиирар, гьикаяярни макъалаяр “Литературадин газетда”, “Литературадин Россия” ва “Россиядин писатель” газетризни акъатзава. Адан шиирриз 2005-йисуз Госдумадин къаюмвилик кваз акъатай “Кеферпатан Кавказдин халкьарин шииратдин Антологияда, хейлин эсерар “Диде-бубадин кIвал”, “Руьгь руьгьдив агатна”, “Уьмуьр кьван яргъи дяве”, “Зи халкь чIехи хизан я”, “Живедин дагъларин цIиргъ” ва маса уртах кIватIалра гьатнава. Абур мукьвал ва яргъал къецепатан халкьарин чIалариз таржума авунва, Дагъустандин мектебра ва вузра чирзава. Вичи ада Рудакидин, Низами Генжевидин, И.Гётедин, А.Пушкинан, С.Есенинан, Н.Хикметан, Р.Гьамзатован ва масабурун чIалар лезги чIалаз элкъуьрнава.
Гьа са чIавуз урус чIалаз элкъуьрна, Етим Эминан “Гуьгьуьл”, СтIал Сулейманан “Малум тушир чIалар”, дарги шаир О.Батыраян “РикIин гафарин михьи чим” шииррин ктабар акъудна.
2001-йисуз “Юпитер” издательствода А.Къардаша туькIуьрнавай “Туьхуьн тийир цIай” ктаб чапна. И кIватIалда сифте яз вишни яхцIурдалай гзаф Дагъустандин халкьарин шаиррин анжах муьгьуьббатдиз бахшнавай шиирар кIватIнава.
2008-йисуз урус ва лезги чIаларалди Етим Эминан “Руьгьдин чирагъ” (Абдуселим Исмаиловахъ галаз санал) ва СтIал Сулейманан “Кьулан вацI” ктабар акъатна.
* * *
Арбен Къардаша вич тамашиятчи язни къалурнава. Сегьне патал кхьенвай “Фана багъдин гьуьруьяр, ва я Етим Эминан эхиримжи югъ” поэмадин бинедаллаз (1998-йисуз), “Хукац-Ханум” махунин бинедаллаз (2000-йисуз) туькIуьрнавай пьесаяр Лезгийрин госмуздрамтеатрди сегьнеда эцигна. 1997-йисуз “Ярагъ Мегьамедан гъазават” тIвар алаз, театрда сегьнеламишун патал, шаирди драмадин чIехи эсерни чапнава. Авторди арифдар шейх Ярагъи Мегьамедан (“Асар” ктабда ганвай) уьмуьрдин рехъ, руьгьдин къамат акьалтIай успагьивилелди къалурнава!
* * *
Арбен Къардашан чIалариз лезгийрин тIвар-ван авай композиторри манияр кхьенва ва абур халкьдин артистри тамамарни ийизва.
1991-йисуз Е.Эминан шииррин таржумайрикай ибарат тир “Гуьгьуьл” ктабдай А.Къардашаз Дагъустандин демократ жегьилрин Союздин “Олимп” премия гана, 1997-йисуз ам “Литературадин Россия” газетдин, 1999-йисуз “Ватандин гум” ктабдай Дагъустандин гьукуматдин ва 2001-йисуз, милли медениятдик чIехи пай кутунай, “Шарвили” премийриз лайихлу хьана.
2018-йисуз Арбен Къардашаз “Дагъустандин халкьдин шаир” лагьай чIехи тIвар гана.
2004-йисалай ам “Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель” тIварцIин сагьибни я.
* * *
2008-йисуз В.В.Путин Ростов шегьерда Кьиблепатан Федеральный округдин общественностдин векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. РД-дин патай ана А.Къардаша иштиракна. 2010-йисуз адаз Урусатдин писателринни таржумачийрин Союздин къарардалди А.Грибоедован тIвар алай, рикIел хуьдай медаль ганва… Им бес чи юбиляр, шаир ва таржумачи тирди хьиз, машгьур общественно-политический деятелни я лагьай чIал тушни!
* * *
1939-йисуз Азербайжан республикадин газетрин сад лагьай чинрал чIехи гьарфаралди “Тов. Сталин подарил нам великого Низами” кьил ганвай материалар чапнай. Яни Низами азербайжанрин классик яз къалурнавай… Амма гьакъикъат масад тир. Классикди вичин хайи ватан Ках райондин Кум хуьр яз гьисабзава. Ана дегь заманайрилай инихъ яшамиш жезвайбур лезгиярни цIахурар я.
2013-йисуз Арбен Къардаша, “Возвращение Низами” кьил алаз, филологиядин ва тарихдин ахтармишунрал бинеламишна, Урусатдин писателрин кьилин газетда чIехи макъала чапна. Низами чав, лезгийрив, ахгакьарна! Гила Арбен Къардаша вичин “Нагъма” ктабда чапнавай “Низами” шиирда гзаф марагълудаказ къейднава:
Ада лезги ибараяр, мягькем тир,
Туна, къазаб хьиз, фарс чIалан шевитда.
Адав гвайди лезги чIалан къелем тир,
Лезги ранг тир авайдини девитда…
Азербайжандин академикрилай Низамидин эсеррин чIалай кьил акъудиз алакьнач. Арбен Къардаша абурун фикирар тарихдин илимдин ва Низамидин эсеррин чIалахъ галаз кьан тийизвайбур хьуниз килигна, тахтунай вегьена!..
* * *
Шаир А.Къардаша милли чIалан ва эдебиятдин хазинадик (лезгийрин ва санлай Дагъустандин), айнаярни алачиз, яргъалайни кьатIуз жедай чIехи пай кутуналди, чи миллет са шумуд кьилин виниз авунва. Чи юбилярдин кьатIунри, гьиссери, чIалан девлетлувили, Етим Эминан гьиссерин илим, Ярагъ Мегьамедан иман, СтIал Сулейманан мецин хцивал, булвилелди Гуьзел бадедин махарин суьгьуьр къачунва. Адан поэзияди кIелзавайдан руьгьдиз, рикIиз ва акьулдиз халисандаказ таъсирзава. “Баде кьена лагьана тел атайла, заз зи аялвал, зи мектебдин йисар, зи гьа чIаван мурадар, фикирар, хиялар, махар, хкетар, акьуллу келимаяр — зун патал халкьдин сагъ са энциклопедия, зи уьмуьрдин бахтлу са пай квахьай хьиз хьанай заз”, — рикIел хкизва чи юбилярди вичин “Арш” ктабда гьатнавай “Жуьгьенар” тIвар ганвай прозадин циклда.
Чи девирдин чIехи шаир Расул Гьамзатова вичи А.Къардашаз михьи рикIивай гьуьрметзавайдакай кхьенай. Вучиз лагьайтIа адаз вичин халкь ва адан культура гзаф кIанда, ирсинив ам мукьуфдивди эгечIзава. Мадни кхьенай: “Арбен Къардаш анжах са цIийи шаир туш, ам чи литературада кьериз-цIаруз гьалтдай чIехи бажарагъдин иеси, вакъиа я”.
* * *
Арбен Къардаша, Библиядин таржумайрин институтдин къаюмвилик кваз, 2009-йисуз Москвада “Библиядин шикилар” тIвар алаз, шикилралди гуьрчегдаказ туькIуьрнавай Библиядин кьисаяр (30 печатдин листиникай ибарат чIехи ктаб) таржума авуна, чапдай акъудна. Им бес лезги чIалан хазина тушни!
* * *
Юбилярди, вичин уьмуьрдин 60 — кIарцIел хкаж хьайила, дидед чIалал кхьенвай эсерар кIватIна, вичиз абурукай виле аваз акурбур тупIалай авурла, гьебейра къалин кьуд жуз (том) арадал атана. Автордин рикIе абур кIелзавайдав агакьарунин мурад ава. Абурукай сад лагьайди, “Хкягъаяр” тIвар алаз, 2020-йисуз чав агакьнава. Акур гьар садан рикI шадардайди! Амайбурузни рехъ жагъидайди я! РикIе авай мурадрив агакьрай вун, гьуьрметлу кас!
* * *
Урусрин шаир В.Дементьева 1995-йисуз, гъиле Арбен Къардашан Москвада акъатай сад лагьай ктаб “Заплачь, моя ива” гьатайла, кхьенай: “Что там Ива, самим хотелось утереть глаза!..” Ина ихтилат сефилдиз, алгъана шехьзавай цIвелин тарцикай физва, вич аялдик тахьай дишегьли хьиз…
Эхь, Арбеналай алакьда кIелзавайдан рикIин симерик гьа икI тезенаг гелягъиз, адан руьгьдиз таъсир ийиз! Им халис устадвилин, чIехи шаирриз хас алакьун ва бажарагъ тахьана, вуч я бес!
Халис шаирдин кьисмет туькьуьлди жеда лугьуда. Ибур ваз талукь гафар туш, гьуьрметлу ва истеклу кас. Ви бажарагъ гзаф терефрин кьетIенвилерив ацIанвайди ачухдиз аквазва. Ви зегьметди бегьерарни гузва. Эхь, вахъ, тавханаярни къелеяр хьанач. Дуьз лагьайтIа, абур кьилин тIалар я, герек авайбурни туш. Амма, шаир З.Ризванова лагьайвал, “яшайишда дарвилер такурдакай халкьдин рикIел аламукьдай, гьуьрмет авай кас жедач”.
РикIел хкваш, вуна “Ярагъ Мегьамедан гъазават” драмада инсандин нефсинихъ кьетIен душманар авайди къалурнава: асланни сикI, къуьрни кIир. “Аслан — им я къанихвал, сикI, лагьайтIа, — амалдарвал акьалтIай, къуьр — ажузвал, кIирни-къекъвей алат са, амма жувахъ, анжах жувахъ чIугвадай…”
Ибур гьамиша рикIел хуьн лазим я. Инсанвилин рехъ хкязавай гьар сада!..
* * *
Арбен Къардашан рикI жегьилрихъ, студентрихъ, чIехи классрин ученикрихъ галаз гуьруьшмиш хьунал гзаф ала. Ихьтин са гуьруьшдал ада лагьай тербиядин гафар зи рикIяй акъатзавач: “Тек са тIалабун ава заз квевай ийидай: жегьилвал тади кваз алатна фидай вахт я, ам куьне мичIи чкаяр экуь авун патал харж ая…” За гьисабзавайвал, и везифа ада вичини фадлай кьилиз акъудзава…
* * *
Девлет сагъ чан, туькIвей хизан, рикI шадардай веледар, гуьгьуьлдал маргьузар гьалчIайла, патав яргъи авур гъилин капаш эцигиз жедай кIани касдин къуьн, — ингье, ибурулай чIехи девлетар авайди туш. Вахъ абур ава! Муькуьбур гарарни цифер я. “Къилихда, жув тухунин тегьерда виридалайни кьилинди фурс (лавгъавал) тахьун я”, лагьанва америкави шаир Лонгфелла. Вун и рекьяй генани вилик ква! Физвай рекьи мадни бегьерлудаказ вилик тухурай вун! Маргьаба, Арбен!
Азедин Эсетов, Дагъустандин халкьдин духтур
________________________________________________________________________________________________________
А.Къ.
Бахшбендер за кхьейди туш садрани,
Сейли цIарар хуьре-кIвале, ядрани.
Къе зи шеле хкаж тежер гъвар хьанва,
Фикирарни цIара ягъай тар хьанва.
Зун рахазвач хатадай ви тIвар кьуна,
Амукьнава жува-жуваз кар кьуна.
Жува-жуваз лагьайла, жув — чун я заз,
Кьунвай карни рикI регъвезвай кIун я заз.
Зи ВачIе-хва, мягькемдиз вегь къадамар
Хьайи чилел Гьаваярни Адамар.
Заз чизва вун акьадайди гъавурда,
Тай тахьана къалп рахадай агъзурдан.
Далдам ягъиз чирай йисар алатна,
Гила гъилик ая маса алат на.
Бязи хьурай муьрхъуь кьунвай къеме хуьз,
Види гаф я, сергьят хуьзвай къеле хьиз.
Ажугъдизни, сабурдизни вахт ава,
Ни лугьуда и чилерал бахт алач?
Машгьурвални тахт кьулухъ тур тарифдин
Ухшар я вун зурба хциз — арифдиз.
Терс вахтунин фири кьуна ВачIеди,
Ваз къуват хьуй лугьузва Ханбичеди.
АкъатнатIа руьгь хуьдай рехъ кьисмет яз —
КьетIен пай я ам, цаварин къимет я.
МуьтIуьгъ хьана адет патал къанунриз,
Кам кьулухъна, на руьгьсузвал къалурмир.
Вун хва тирла миллетдин бурж хивевай,
Регьят кар туш, жавабдарвал винева.
Шаир я вун, гадра лацу бегьлеяр,
Къуй авамри кутурай вак тегьнеяр.
Гагь-гагь хцин кам дидедиз сир жеда,
Вахтар фида, ам несилрин кьин жеда.
Лацу чар — ник, къелемни ви туьрез я,
Ви гаф, ви руьгь — дидедин чIал, ви мез я.
Аллагьдизни аси жемир, чIалазни —
Пак затIар чун галачизни, галазни.
Дидедин чIал ви динни я, иманни,
Бубайрин чил ви къулни я, хизанни.
Ачухзавач за ваз цIийи дуьньяяр,
Зиди чIана тикрарун туш дуьаяр.
Теспача я, зи цIар къвезва терхеба,
Авачиз туш и кардизни себебар.
Куьруьз-яцIуз лугьуз жезвач, за вучин,
Вахт хьанвайла фал вегьезвай къарачи?
ЯгъайтIа чун къарачидин тапаррихъ,
Галамукьда экуь къастар дапIаррихъ.
РикIе хейлин гафар ама лугьудай,
Акъуда, хва, кьил чIулавдай, лацудай.
Куьтягь тахьай дафтар алаз рухунал,
Са цIил хьана эгьли папан рахунар.
ЧIимел юкъуз рикI хьайила авара,
Иски дафтар къвез ама заз бакара.
Кхьин тавур чинар ама дафтарда,
Тек цIарарни, акъатнавай кьарайдай.
Куьтягь тахьай манидин цIар гадармир,
Руьгь авачир къадирсузар шадармир.
Ракьун чекме, ви рехъ физва пакадиз,
Дафтардизни чка це ви чантада.
Чап килигиз кьве чин алай “халудиз”,
За жуван кап язава ви далудиз.
Девирдин гам кьилелай къвез аквазва,
Гьар несилди цIийи каруш ришазва.
Алудиз тIвал, дуьзар хъийиз арушар,
Чи веледри давамаррай карушар.
Эвел авай уьмуьрдихъ эхир жедач,
Миллетдин тIвар алай гьуьлни вир жедач.
Къуьне гьебе, кьуд фу авай акадин,
Алад, зи хва, ви рехъ хьурай баркади!..
Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир
_______________________________________________________________________________________________________
Шаирдикай фикирар
* * *
Куь шииррин гьакI цIарба-цIар таржумаяр кIелайлани, абура гьакъикъи поэзиядин музыкадин сес авайди чир жезва. Суфизмдин шиират чешнедиз къачуналди, Квелай ам чи аямдин бедбахтвилерин гьиссералди цIийи хъийиз алакьнава.
Семён Липкин, шаир, таржумачи
* * *
Дуст Арбен!
За Куь шиирар кIелна. Санлай къачурла, абур заз бегенмиш хьана, иллаки “Манкъурт” ва “Уьмуьр учир я ажалдихъ галай…” За абур таржума ийидай, амма исятда зун туьтуьнив кьван маса таржумайрал ийизвай кIвалахдик ква. И цикл “Халкьарин дуствал” журналдиз гице. Агалкьунар хьурай!
Евгений Евтушенко, шаир
* * *
Кавказдин иер тIебиат инсандин руьгьдин мензерадихъ галаз дигайвилелди галкIурун патал автордиз талант бес кьадарда ганва…
Арбен Къардашан “Нехирбанни лекь” повестди ахьтин фикирдал гъизва хьи, алай аямдин инсандин уьмуьрдай халкьдин фольклор санихъни алатна фенвач.
Руслана Ляшева, литературадин критик
* * *
Вун хьтин шаир Дагъустанда гъилерал кьун герек я.
Виктор Лапшин, шаир, таржумачи
* * *
Етим Эминав къведай шаир чи миллетдихъ хъхьанач; талакьиз, гьатта вич Етим Эминан цIарцIе хьунин фикир агуд тежез, лугьун хьи, та Арбен Къардашал (“Туба ва я руьгьдин поэма”, сонетринни гъезелрин таж) къведалди. Урус поэзияда икI Сергей Есенинан “Шаганэ ты моя, Шаганэ!” (“Шаганэ вун зи, Шаганэ!”) шиирдикай, дуьньядин поэзияда Навои Низамаддин Мир Алишеран туюгрикай (рифмада са гьарфарин-са сесерин гафар — салам я, са лам я, сал ам я хьтин — авай рубаияр) лугьуз жеда. Лезги, урус чIалариз, месела, абурукай сад хьайитIани — мисал патал кьванни — гьелелиг таржума ийиз хьанвач…
Ибрагьим Гьуьсейнов, шаир
* * *
Шаир, гьикаятчи, драматург, таржумачи ва публицист Арбен Къардаша садни кьве кукIуш муьтIуьгъарнавач. Ам яратмишунрин мадни кьакьан дережайрив агакьдайдак чна кIевелай умуд кутазва. ИкI жедайди адан бажарагъди, чи хъсан адетриз вафалувили, инсанвилин къилихрини мад сеферда субутзава.
Гьажи Гашаров, литературовед
