Гъилерик — берекат, кIвачерик — гьерекат

Жерге-жерге къуьн-къуневай дагълариз

Дагълар лугьуз жеда, лекьер хьайитIа,

Синерални дерейра чи чубанрин

Шад кфилрин нагъмаяр-сесер хьайитIа.

 

Чилин шардин вилер тир а булахрай

Абукевсер яд авахьиз, бул хьурай!

Гьам гуьнейра, гьам гуьлчимен яйлахра,

Лацан суьруь къугъваз, къалин дул хьурай!­

Алатай асирдин 50-60-йисара чи дагълух гзаф хуьрер куьч хьуникди агъзур йисаралди чи ата-бубайри уьмуьр кечирмишай а гуьзел маканар ичIи хьанва. Ахцегь райондин Ялцу­гъар­ни гьабурукай сад я. Ам райцентрадивай 8 километрдин яргъа Мугъулах дереда ава. Агьалияр Мегьарамдхуьруьн райондиз куьч хьанва. Шад жедай кар ам я хьи, эхиримжи йи­сара дагълух бязи хуьрериз кьвед лагьай уьмуьр багъиш хъийиз, абурал чан хкиз майдандиз экъечIнавай рухваярни авачиз туш. Ин­гье къе гьа ихьтин садакай — галай-галай­вал­.

— Чун диде-бубадиз 11 велед авай, — суьгь­бетзава ялцугъви  Гьажалиев  Ражидин  Абдусвеиновича. — Чи жемят Мамрачрик (гила Советский хуьр) куьч хьана. Ялцу­гъа а чIавуз 200-дав агакьна  кIвалер авай. Дагъ­дин шартIара чун диде-бубади сагъламбур, викIегьбур яз чIехи авуна. ЦIийи чкадал жемятдиз къулай шартIар тешкилда лугьуз хьанай. Амма авур затIни хьайиди туш…

Ражидин Советскида 1970-йисуз, хизанда цIусад лагьай велед яз, дидедиз хьана. Бубади жегьил чIаварилай дагъда “Фрунзенский” колхозда, арандиз эвичIайлани, гьа тIвар алай совхозда хиперин, маларин фермайра бригадирвиле зегьмет чIугуна. ЦIийи хуьре ада вичин хизандизни кIвалер эцигна, гьакI стхайризни муг кутаз куьмекарна. Гьа са вахтунда касди вини хуьруьхъайни кIвач атIанач, веледарни гьана чIехи хьайиди я. КIелунар абуру Советскидин мектебда авуна. Ражидина ана юкьван школа 1987-йисуз куьтягьна ва ам Туладин областдин Бо­городицк шегьерда ветеринарный техникумдик экечIна. Пуд лагьай курсунай армиядиз тухвай жегьилди Свердловскда къуллугъна, гьана эвленмишни хьана­. Суса адаз сифте веледни гьана багъишна.

Дагълари эхверна

Гьеле мектебда кIелдайла, чукурунай, ги­ря, штангар хкажунай Ражидинав агакьдайди авачир. Гарнизондани ам виридалайни маш­гьур спортсмен тир. Гъилерин юкьван ту­пIа­рив­ди ада 32 кг къведай гиряяр 70 сефер­да­ хкаждай. Дирибаш аскер, спортсмен командирризни гзаф кIандай, адаз армияда акъвазун­ теклифнай. Амма багъри гуьзел ерийри, такабурлу дагълари чпин хциз эхвер­завай. “Заз ах­варайни чи яйлахар, чIурар, бу­лахар аквадай…” — хиве кьазва дагъви хци. Эхь, къагьриман хцин рикIе ватан жеда, гьавайда лугьузвач.

— Зи вири алакьунар, агалкьунар, рикIин гьиссер гьа дагъдин макандин шартIари ганвай къуват-такьат я заз, — къейдзава Ражиди­на. — Инсан датIана гьерекатда, зегьметда хьа­на кIанзавайди я. Йикъа 30-40 км. къе­къуьн­ тавуна хьуй беден пелек, лит жеда. Дагъ­лара, гьикьван къекъвейтIани, галатдач. Армиядай 1990-йисуз свас Алиса, са йис хьанвай чи бицIи рушни галаз хтайла, за уьмуьрдин юлдашдиз вини хуьруьз хъфиз кIан­за­вай­дакай ихтилатна. “Вун гьиниз фейи­тIа, зунни — гьаниз”, — камаллудаказ жаваб ганай Алисади. Ватандал хтана — имандал хтана. Багъри ерийрин гурмагъдин гум ширин жеда. Дагълар авай чкада заз мад са затIни кIан­дач…

Ялцугъиз хъфидайла, абурув гвайди анжах 12 манат пулни аялдин пек-лек тир. Рекьерни амачир. Абур 1992-йисуз совхозди хъувунай. Анлай кьулухъ гьамиша Ражидинан гъил ала. Дагъдин хуьре ада сифтедай кьилдин ксарин лапагар хуьз хьанай. Ахпа ада са вад лапаг, са дана къачуна. ВикIегь чубанди вад цIегьрекай суьруь ийида лугьур­вал, яваш-яваш вичин майишат кутуна. (Буба 1991-йисуз рагьметдиз фена. Диде Советскида ава). Хуьре­ амай куьгьне цларикай кIвал, къул туькIуь­риз, 10 йисуз кьван анра яшамиш хьана. Ахпа кIва­лер эцигдай материалар кIватIунив эгечIна. ИкI, 2004-йисуз кьве мертебадин вижевай кIвалер эцигна. Еке зегьметар чIугуна касди. Адаз галатун, ахвар авун чиз амукьнач. Багъри ерийрин гьавадини ци, няметри начагъдини сагъар хъийи­да, къуватар гуда. Я уьмуьрдин юлдашдини садрани вичин наразивал къалурнач.

Рушан гуьгъуьналлаз хизанда пуд хвани­ хьана — Гьажисвен, Зияр, Мажидин. Абур туна, юкъуз буба санизни фидачир. Герек затI-матI къачуз, ам Ахцегьиз йифиз рекье гьатдай.­

Аялри мектебда Советскида кIелна. Ражидина абуруз шегьерриз алад, дуьньядиз килиг, кIела лугьуз хьана. ЧIехи кьве хва Сур­гутдиз фин авуна, амма, кьве йисуз кIва­лахна, мад диде-бубадин патав хтана — рухвайрин рикIни такабурлу дагъларал ала. Пуд хвани диде-бубадин патав гва. Руш Питерда яшамиш жезва. ГъвечIи чIавалай куьмекар гуз вердиш хьанвай ам диде-бубадин, стхайрин патав мукьвал-мукьвал хкведа.

Далдам-зуьрнедин ван

Дагъларик, дерейрик, къаяйрик фадлай тахьанвай ван, кьетIен шадвал кутур вакъиа­ни­ хьана: кьуд вишев агакьна мугьманар кIватI­ хьана, чIехи хциз гурлу мехъерарна. Дагъдизни мягькем далу, уьтквем иесияр, рухваяр кIанзавайди я.

Ражидинахъ  фермервилин хъсан майишат хьанва: 600 хеб, цIегь, 60-70 калер, вад бал­кIан ва ламар, верч-цицIиб… Рухвайризни инай санизни физ кIанзавач — абур бубадин умудлу куьмекчияр я. Гьайванриз алафар чпи гьазурзава, балкIанарни ламар, дагъларин жигъиррай векьер хкидайла, герек къвезва. Ярма ва маса кфетлу ем маса къачузва. КIарас-цIивин Ахцегьай тухузва.

Къейд тавуна жедач, дагъларин четин шар­­­тIара фермервилин майишат кьиле ту­хуз­вай зегьметкеш я лагьана, Ражидиназ икь­ван чIавалди я гьукуматдин, я администрацийрин, я мергьяматлу са  касдин патай куьмек хьанвач. “Кас-мас гзаф къведа, ара-бир-маса миллет­рикайни, ширин-ширин ихтилатарда,  еке куьмекар гун хиве кьада, — къейдзава Ражидина, — амма,  хъфейла, вири рикIе­лай алатда. Бубадини дяведин йисара гзафбуруз фу, куьмекар гайиди я. ВикIегьбур кIан жедайди туш, гена пехилвалда. Зи бубадин кьулухъай рахадайбур, адал пехилбурни тIимил тушир…”

Фермер Р.Гьажалиев чкадал шартIар тешкилунин къайгъуйрикни ква. Ада кьве генератор къачунва. Хайи ерияр аваданламишун патал еке зегьметар чIугвазва. ИкI, дагъ ацахьуникди хуьруьз хъфидай машиндин рехъ чIур хьана. Ражидина, вичин харжидихъ гужлу трактор кьуна, гила рехъ цIийи чкадай хъийизва, саки куьтягьзава. И кардани куьмекдин гъил яргъи ийидай кас авач.

Мадни. Марфар къвазмач. Кьурагьвиляй хуьруьн булахда яд тIимил хьанва. Ражидина, трактордалди 2 км хвал эгъуьнна, пластмассадин шлангра аваз яргьай яд гъанва.

90-йисара дагъдин хуьруьз хтайбурни хьана, амма дурум  ганач, шартIар четинбур яз акуна, элкъвена хъфенай. Такабурлу дагъларин хва Ражидиназ лагьайтIа, са жуьрединни четинвилерихъай кичIе туш, ада абур уьтквемвилелди алудзава, яни, вирт кIватI­дай чIиж цуькверал элкъведа лугьудайвал, къулайвилер хьун патал лазим шартIар вичи тешкилзава. Эхь, ватандиз вафалу инсан сад­рани ажуз жедач. Рухваярни адан рекье, геле ава — абуруни чпин гележег дагъларихъ галаз алакъалу авунва. ЧIехи хцин свас, Бабаюрт райондай тир къумукь рушни гуьзел дагъларал рикIивай ашукь хьанва.

Лукьманал гьаким

Чи надир дагъларихъ кьетIенвилер гзаф ава. Ражидина суьгьбетзавайвал, хуьруьн чIурар дарманар квай, хийирлу гзаф хъчаралди, набататралди девлетлу я. Абур гьибур ятIа, адаз диде-бубади чирна. Багъри ерийрин векьер-кьаларин чIал гила вичиз лап хъсандиз чир хьанва. Хизанди абур кIватIза­ва, кьурурзава, менфятни къачузва. Абурукай кхьенвай ктабарни ава кIвале. Тибетда, Алтайда ва чи чIурара авай хьтин дарманрин­ хъчар, цуьквер дуьньяда мад санани гьалтдач, — къейдзава фермерди.

За адавай гележегдин планрикайни хабар кьуна.

— Бубайрин ватанар гьакI баябандиз, пашмандиз тун дуьз туш, — къейдзава Ражидин Абд­усвеиновича. — Гьелелиг кьве гектарда жуьреба-жуьре емишрин багъ кутунин фикир­ ава. А  участок кIевнава. Аниз ядни агакьнава, мадни гъида. Машин фидай рекьерни туькIуьрнава. Захъ са тIимил куьнуьярни ава, гележегда абурун кьадарни артухарда. Зи кIвачихъ ина 100 гектар чилни гала. Гьелбетда, ам менфятлудаказ ишлемишда.

Дагъдин шартIара гьасилзавай няметрин дад ана чIехи хьайибуруз хъсандиз чида. Ражидина хипен, цIегьрен, калин ниси, ахтарма, дуьдгъвер, цIрай чIем, як гьазурзава, маса гузва. Къвез, адавай тухузвайбурни ава.

Зегьмет чIугваз, гзафбуруз хеб-мал хуьз кIанзамачир алай девирда им акьалтIай хъсан чешне тушни бес! Эхь, зегьмет гьамиша тарс къачудай хъсан чешме я! Ихьтин касдин терефни хвена кIанда, вири жуьредин куьмекарни гун буржарикай я.

Идалайни гъейри, за ихьтин месэлани къа­рагъарзава. Такабурлу дагъларин къагь­ри­­ман хва, аквазва хьи, гьар гьихьтин хьайи­тIани гьуьрметриз, шабагьриз (наградайриз) лайихлу я. Алай девирда чахъ “Зегьметдин Игит”, “Халкьдин Игит”, “Хайи чилел ашукь хьунай” тIварар, шабагьар ава. За теклифзава: абур Ражидин Абдусвеиновичаз, яргъал те­вгьена, сад-садан гуьгъуьналлаз вири гун! Фад­лай лайихлу тирди ингье виридаз аквазва.

Эхирдай ихьтин са кардизни дикъет хце, гьуьрметлу юлдашар. Чахъ, чеб зурба ватан­­­­пе­­­ресар, интеллигентар я лугьуз, хуруз гъуд ягъиз,­ дамахардай, кьуру фурсардай алимарни, муаллимарни, чиновникарни, депутатарни, карчияр-бизнесменарни… тIимил авач. Гьайиф хьи, гзафбуруз я редакция алай чка, я газетдин роль, метлеб гьихьтинди ятIа, хабарни авач, гьавиляй тиражни йисалай-суз агъуз аватзава.

Кьакьан дагълара авай чIехи зегьметкеш Ражидина лагьайтIа, и жигьетдайни чешне, къанажагълувал къалурзава: муьжуьд километрдиз Къурукалаз къвез, “Лезги газет” кхьизва, ам кIелзава. И жигьетдай ингье касди вичи вуч лугьузватIа:

— Газетди чи халкьдин тарих кхьизва, важиблу месэлаяр къарагъарзава. Уьлкведин, дуьньядин гьи пипIе аватIани, чи лезги ла­йихлу рухвайринни рушарин крар, агалкьунар раижзава. Ам чи халкьдин чин, рикI, жигер къуват-къудрат, ким, трибуна я. Тажуб я зун ам гзафбуру кхьин тавунал…

Сагърай вун, къанажагълу хва! Квехъ мягь­кем сагъламвал, хизанда хушбахтлувал, девлетар, няметар мадни артухардай къуватар, багъри ерийрал чIехи хуьр арадал хкведайвал, вишералди, агъзурралди килфетар-хтулар, птулар хьурай.

Ш.Шихмурадов