Советрин государстводи сифте кьабулай лап зурба къараррикай сад вич маса са государстводилайни аслу тахьун паталди вири уьлкве электричестводалди таъминарунинди (ГОЭЛРО) тир. Электроэнергияди уьлкведа яшайишдин вири хилер са куьруь вахтунда виликди тухудайди, чIехи халкьдин (250 миллиондилай гзаф) игьтияжар масакIа фад ва ян тагана таъминариз тежедайди большевикрин а чIаван гьукуматдин регьберриз (В.Лениназ, И.Сталиназ, Г.Кржижановскийдиз, М.Калининаз ва масабуруз) хъсандиз чизвай.
Са куьруь вахтунда чи Ватандин картадал Волховдин, Куйбышевдин, Днепрогэс ва маса чIехи ГЭС-ар арадал атана.
Дагъустанда гьеле гьа йисара (ХХ асирдин 30-40-йисар) Сулак ва Самур вацIарал, абурун къуватар гьисаба кьуна, са жерге ГЭС-ар хкажунин планар туькIуьрнай. И кардив анжах Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз эгечIдай мумкинвал хьанай.
Гекъигун авачир хьтин кар чи республикада, тарихда сифте яз, дагъларин вацIарал, кIамарал “гъвечIи” ГЭС-ар эцигунихъ галаз алакъалу я. И гьакъикъат чи литературадин ирсинани гьатнава. Ихьтин ГЭС-ар тIимил харжийрихъ, фад эцигна, кардикни кутаз жезвай. Абуру асирра мичIивиле гьелек хьайи дагъвийрин уьмуьр гьакьван фад экуьник кутазвай, цIийи уьмуьрдин артуханвал, къулайвал, къудратлувал вири терефрихъай субутарзавай.
1952-йисуз Докъузпара районда сифте яз Къурушрин ГЭС-дал чан атана! Ада неинки и райондин, гьакI къунши Азербайжан республикадин хейлин хуьреризни михьи ва ужуз экв гана!
А чIавуз партиядин Докъузпара райкомдин 1-секретарь, халис коммунист, бажарагълу регьбер Эседуллагь Межидович Мамедова, ГЭС эцигдайла зурба тешкиллувал, кар алакьун, кIвачелай хутIунна, цера гьахьиз, виридахъ галаз, къуьн-къуьне туна, еке зегьметар чIугурди чидайбурун рикIел хъсандиз алама. Дагъустанда сифтебурукай яз район тамамвилелди электричестводалди таъминарунай ам уьлкведин чIехи шабагьдиз — Ленинан ордендиз лайихлу хьанай.
Гьа чIавуз Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадова, “Дагълара нурар” кьил гана, чIехи поэма кхьенай. Шаирди дагъвийрин зегьметдин игитвал тебрикунихъ галаз сад хьиз, им Октябрдин инкъилабди арадал гъайи зурба государство СССР-дин милли политикадин винизвал, артуханвал, гьакъикъи демократия, халкьарин садвилин, барабарвилин, стхавилин багъдин емишрикай сад тирди къейднава:
Цуькверин юкьва са гуьл ава захъ,
Дуьньядин рагъ я СССР чIехи.
Играми диде — Ватан я ам зи —
Ватан бахтавар, абад гуьлуьстан,
Адан са гуьл я гуьзел Дагъустан…
А поэма чи хрестоматийрани гьатнава. Алимри адакай хейлин рецензияр, монографияр кхьенва. Гьа жергедай яз, зани жуван дипломдин кIвалахда (“Монологи о лезгинской поэме” тIвар алаз ам ктаб язни чапдай акъуднава. М-къала. “Мавел”, 2017-йис) тIвар кьунвай поэмадин цIийивал, вахтуниз ва гьакъикъатдиз адан хасвал гьихьтинди ятIа къалурнава. Зегьметдин игитвилери советрин литературадин а чIаван саки вири векилрин яратмишунра кьилин чка кьунва. Неинки уьмуьрдин тарифнава, гьакIни инсандин цIийи марифат, цIийи къанажагъ, коммуниствилинни интернационалиствилин алакъаяр арадал атунин сирер ачухарнава.
Куьрелди, гилан аямдин жегьилриз ам мах хьиз аквазватIа, чи несилдиз — а чIаван жегьилриз ам вилералди акур гьакъикъат я.
Къурушрин ГЭС а чIаван докъузпаравийрин, иллаки къурушвийрин тIвар гьуьндуьрда тур имарат — гьакъикъи нур-экв хьана! Аниз килигиз, мугьманар, иллаки школьникарни студентар, чи республикадин ва Азербайжандин вири пипIерай къвезвай. Физикадин хейлин тарсар гьана тешкилдай. Электроэнергия гьикI гьасил жезвайди ятIа, дагъдай авахьзавай цин гьайбат экуьнин гьайбатдиз элкъуьн вилералди акур гзаф жегьилри гележегда гидроэнергетикринни инженеррин, механикринни техникрин пешеяр къачурдал шак алач.
Къурушрин ГЭС Шалбуз дагъдин ценцив, Текийрин хуьруьн кьилихъ а дагъдай кьил къачунвай кIамун цел эцигнава. Дагълара гьуьлелай саки 3000 метрдин кьакьанда йисан кьиляй-кьилиз ГЭС-дин турбина элкъуьрдай яд хьун патал, чил эгъуьнна, мягькем банд кьуна, цин гьамбарханани туькIуьрнавай. Чаз ам а чIавара чIехи гьуьл хьиз жедай. Анаг аялри чуьхуьнагар, мал-лапаг агат тавун патал, махсус сеткада туна, хуьзвай. ГьикI хьи, ана чуьхуьнагар авун хаталу тир, цин турбадихъ вичелди чIугвадай еке къуват авай…
Къурушрин ГЭС лугьунин себеб ам я хьи, Докъузпара районда и хуьре вирибурулай къуватлу 4 колхоз авай. ГЭС эцигуник абуру еке пай кутуна. Яни и имарат а чIаван Докъузпарадин вири колхозри сад хьана эцигнатIани (адаз “колхозрин уртах ГЭС” лугьузвай), къурушвийрин зегьмет гекъигун авачирди я.
Шаир Шагь-Эмир Мурадовани вичин эсерда къалурнавайвал, ихьтин имарат дагъдин кIамал эцигиз жедайди субутарай сифте кас Москвадай а чIавуз хуьруьз мугьманвиле хтай къурушви инженер-энергетик, яшлу агъсакъал Саидан хва Серкер хьана.
Чи гьисабрай, Серкеран къамат шаирди вичин вахтунда (1936-йис) Къурушдал хтай ва гьеле гьа чIавуз Дагъустан электричестводалди таъминарунин план туькIуьрай чIехи регьбер Самурскийдин къамат рикIеваз теснифнава.
Эхь, дагъвийрин векилри гьеле гьа йисара уьлкведин лап вини дережадин вузра кIелзавай, пешекарвал къачузвай, Ватандиз вафалувилелди къуллугъзавай…
Поэмада и ГЭС-дал лезгийрихъ галаз санал маса миллетрин векилрини зегьмет чIугурди, ам чи вири халкьарин садвилин къуватди арадал гъайиди шофер Гришадин рикIиз хуш жедай къаматдалди къалурнава. А чIаван дагъдин гуьтIуь рекьерай, муькъвер алачир кIамарай ракьунни бетондин зурба шалманар, гьакьван булдиз симер, герек маса тадаракар тухун регьят крар тушир.
Гришади а рекьер муьтIуьгъарна, дагъвийрин гзаф жегьилар, иллаки аялар вичел ашукьарна. Гзафбурукай гуьгъуьнлай викIегь шоферарни, трактористарни хьана. Лезги хизанра гзаф гадайрал Гриша тIвар эцигнай.
Къурушрин ГЭС-дин чкадин инженеррикай сад а чIаван викIегь коммунист, халисан тешкилатчи, Кьиблепатан Да-гъустандин хуьрер электричестводалди таъминарунин кьиле акъвазай Азаев Идаят Фарманович я. Гуьгъуьнлай адан тIвар несилри эбеди яз рикIел хуьн патал и ГЭС-дизни гана. Гилани ам Идаят Азаеван тIварунихъ галай ГЭС я.
“Дагълара нурар” поэмада Идаят Фармановичан гьакъиндай икI кхьенва:
— Ватандин дяведани иштирак авур,
КIвалахрани гьамиша баркалла къачур,
Коммунист Азаева къалурда гьунар,
Кьиле тухуда, гьелбетда, элдин ихтибар…
Элдин ихьтин теклифдиз Азаева вичи жаваб гузва:
— За кардалди къалурда зегьметдин чешне,
Куьне авур гьуьрмет кьада лап вине.
Гьазур я зун чанни гуз зи Ватан патал,
ЧIехи сувар тухузвай Дагъустан патал…
Дагъустанди а чIавуз вичин автономиядин 30 йис тамам хьун къейдзавай.
Гьа йисара, жегьил комсомолка яз, гъиле перни ведре кьуна, ГЭС-дин эцигунрал кIвалахай Агъакеримова Зуьгьре бадеди Текидал вичин кIвале авур суьгьбет зи рикIелай фидач. “Ам чун хьтин рушарин кIвачер куьруь, гъилер яргъи хьайи вахт тир…” Яни рушари, гъилера ведреяр аваз, эцигунрал къумни цемент дашмишзавай. Гадайри къванер хкажзавай…
Гьайиф хьи, икI арадал гъайи халкьдин эменнидиз «перестройкадин» тарашунри вичин къаст къалур тавуна тунач. Чубайсар хьтин вагьшийри СССР-дин вахтунда арадал гъайи гьихьтин чIехи эцигунар, карханаяр тергна, идаз-адаз, бубадин мал хьиз, багъишна. Къурушрин ГЭС-дални цифер атана. Ам чукIурна, къванер садаз, ракьар масадаз, чилер пуд лагьайбуруз къакъудиз кIан хьана. Текивийри ам хвена! Тарашиз тунач!
Бес! Чубайсрикай хьана СССР-дин халкьари арадал гъайи девлетрин иесияр… Къе катнава а “къайгъударар” чи уьлкведай. Къурушрин ГЭС чкадал алама!.. СССР амач лугьудай гаф зи мецел къвезвач. Адан ирс амай кьван ам квахьдач!.. Халкьарин садвал мад арадал хкведа.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
