СтIал Сулейманан районда кьиле фейи лезги чIалан конференция халкь сад авур сувариз элкъвена

Тайин са мярекат тешкилдайла, ам кьиле тухузвайбурал еке зегьмет ацалтзава. Мярекатарни, чи фикирдалди, кьве жуьрединбур ава: урусри лугьудайвал, “для галочки” тешкилзавайбур ва, хъсандиз гьазурвилер акуна, менфят къачун, месэлаяр гьялдай рекьер жагъурун, вилик эцигнавай макьсадар кьилиз акъудун патал тешкилзавайбур. 21-февралдиз Кьасумхуьрел цIусад лагьай сеферда кьиле фейи лезги чIалан конференция кьвед лагьай жуьредик акатзава.

СтIал Сулейманан районда лезги чIалан сувариз элкъвей и мярекат, гьакъи­къатдани, вини дережада аваз кьиле фе­на. “Лезги чIалан виридалайни хъсан муаллим”, “Хайи чIалаз талукьарнавай ви­­ридалайни хъсан стенд”, “Лезги чIа­ла­кай виридалайни хъсан шиир”, хайи чIа­лалди эсерар кIелунай ясли-бахчайра, мектебра­ кьиле тухванвай конкурсар, милли меденият, сеняткарвилер, руьгьдин ивирар, чIал, тарих хуьн патал кьабулнавай хейлин маса серенжемар — ибур вири конференциядихъ галаз алакъалу крар тир.

Ибадуллагь Тагьирован тIварцIихъ галай медениятдин макан 21-февралдиз чи халкьдин милли музейдиз элкъвенвай. Дараматдин фойеда гъилин хатIарин чешмейрин, шаирринни гьикаятчийрин ктабрин, тарихдин, милли сеняткарвилерин выставкаяр кардик кутунвай. Ина Дагъус­тандин жуьреба-жуьре районрайни ше­гьер­рай цIудралди мугьманар кIватI хьанвай. Абурун арада сиясатдинни жемиятдин векилар, алимар, муаллимар, журна­листар, писателар, тарихчияр, хайи чIа­лахъ рикI кузвай цIудралди ватанэгьлияр авай. И делилдини конференциядин важиблувиликай лугьузвай.

Мярекатдиз теклифнавай мугьманрин арада РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель, чIалан алим Нариман Аб­дулмуталибов, РД-дин Халкьдин Соб­ра­­нидин са шумуд созывдин депутат хьайи Гьамидуллагь Мегьамедов, тарихчи, публицист Ризван Ризванов, филологиядин илимрин кандидат Азиз Мирзебегов ва масабур авай. Конференция СтIал Сулейманан райондин кьил Саид Темирханова ачухна ва эхирдал кьван кьилени тухвана.

Лагьана кIанда, цIинин конференция виликанбурулай къарагъарай месэлайралди, авур докладралди тафаватлу хьана. Рахайбуру алай вахтунда лезги чIал авай гьалдикай, ам вилик тухун ва хуьн патал кьабулна кIанзавай серенжемрикай лагьана, теклифар гана.

Мисал яз, Гьамидуллагь Мегьамедова иштиракчийриз уьлкведа ва республикада мектебра хайи чIалар чируниз талукь къанунрикай гегьеншдиз ихтилатна. Чи йикъара шегьерринни районрин мектебра хайи чIаларин сятерин кьадар гьар жуьре я, гзаф диде-бубайри чпин аялар хайи чIа­ларин тарсарикай хкудзава, чIалан тарса­рив хейлин мектебра са акьван жавабдарвилелди эгечIзавач. Гь.Мегьамедова къейд авурвал, и жигьетдай директоррал еке къал ала. Абурухъ сятерин кьадарни гзафардай мумкинвал ава. И кар фикирда кьуна, ада мектебрин регьберриз хайи чIалан, эдебиятдин тарсарив кьетIен пред­метрив хьиз эгечIун теклифна.

ЦIинин конференциядин тема “Лезги литературный чIал арадал атун ва вилик фин” тир. Дагъустандин халкьдин ша­ир Майрудин Бабахановани “ЦIийи дуьнья” газетдин кьилин редактор Дашдемир Ше­рифалиева и темадиз талукь яз гьазур­на­вай чпин докладра чIалан тарихдиз сиягьат авуна, са жерге алимрин лайихлувилер къейдна.

Азиз Мирзебегова алай вахтунда чIа­лан жигьетдай реформаяр тухуз алахъзавайбурукай вичин фикирар лагьана. Адан гафарай малум хьайивал, чIалак де­гишвилер кухтун теклифзавай бязи юлдашри а кардикай чи халкьдин кьилин къу­ватдиз гьихьтин зарар жезватIа кьа­тIуз­вач. Ада гьисабзавайвал, абурун сифтегьан объект чIалан орфография я. “Орфографиядин рекьяй а ксари гузвай теклифриз вил вегьейла, чаз аквазва хьи, абурукай садахъни илимдин бине авач. ЧIалакай тIимил-шимил хабар авай ксари са чIавузни ахьтин теклифар кьабулдач. Гьар са чIалаз орфографиядин ва пунктуациядин къайдайрин  сводни орфо­графиядин гафарган ава. Абурни образованидин  министерстводи тестикьарзава. Лезги чIалан орфографиядин гафарган гьукуматдин къарардалди кьабулнавай документ я. Гьукуматдин къанунар чIу­­рун тахсиркарвал яз гьисабдай хьиз, орфографиядин къайдаяр чIурунни тахсиркарвал я…”, — лагьана ада.

И тема вичин рахунра лезгийрин машгьур­ гьикаятчи, муаллим Нажмудин Шихнабиевани давамарна. Ада исятда алазни-алачиз, михьи яд тIвал хуькуьрна рагъулардайвал, чIални, садазни хабар авачир гафар кухтаз, хирде ийиз алахънавайбур пайда хьанвайди къейдна. Абурун арада тIвар-ван авай чIалан устадар, пешекарар, алимар хьунин жигьетдай муаллимди вичин наразивал къалурна. Мисал яз, ада Дагъустандин халкьдин писатель Гьаким Къурбана гьазурнавай “Лезги литературадин энциклопедия” гъана ва ана чIалан орфографиядин къайдаяр чIурнавай дуьшуьшар авайдакай лагьана.

Белиж поселокдай атанвай муаллим, шаир Гъулангерек Ибрагьимовадини иштиракчийрин фикир эхиримжи йисара лезги ктабра, гафарганра бине гьинай ятIа малум тушир хейлин гафар гьатнавайдал желбна. Ада бязибуру фадлай чи чIала авай, халкьдин мецел алай гафарикай, абурун суффиксар хкудиз, цIийи гафар арадал гъунин жигьетдай кьиле тухузвай “тежрибайрикай” чIал паталди анжах зарар авайди яз гьисабзава.

Конференциядал веревирд авур месэлайрин арада алатай йисан эхирра чIалан алим Саимат Юзбеговадин редакциядик кваз акъатнавай “Лезги-урус гафарганни авай”. Тахо-Годидин институтдин илимдин къуллугъчи, лезги чIалан муаллим Жаклина Мейлановади иштиракчияр мукьвара и словардиз талукь яз “Лезги газетдиз” акъатай макъа­ладин жигьетдай Саимат Юзбеговади ганвай баянрихъ галаз танишарна. Абурай малум хьайивал, алим макъалада гъанвай хейлин делилрихъ галаз рази туш.

Адалай кьулухъ трибунадихъай гьа и макъаладин автор, Москвадай хтанвай мугьман Низами Абдулгьамидов (Мансур Куьреви) рахана. Ада цIийи гафарган, бязи дегишвилерни алаваяр кухтуна, цIийи кьилелай чап хъувун важиблу тирди лагьана.

Адан рахунрин гьакъиндай баянар гудайла, Нариман Абдулмуталибова вич Мансур Куьревиди макъалада къейднавай хейлин месэлайрихъ галаз рази тирди раижна. Кьилди къачуртIа, ам словарда гьатнавай «хазан» гафунал акъвазна. Ада и гафунин ихьтин къайда кьабулиз тежедайди тирди къейдна. Республикадин вице-премьерди конференцияда иштиракзавай чIалан муаллимриз цIийи словардин гьакъиндай чпин фикирар лугьун тIалабна ва ам, герек тир дегишвилер кухтуна, цIийи кьилелай ахкъудунин тереф хвена. Ада гьакIни Мансур Куьреви вичин ма­къалада бязи месэлайрив векъидаказ эгечI­навайди къейдна ва автордиз, ктабдик квай нукьсанар къалурдайла, хсуси зендерни фикирар ам туькIуьрнавайбурун хатур хан тийидай тегьерда, хъуьтуьлдаказ лугьуниз эвер гана.

Мярекатдин кьвед лагьай паюна “Умуд” фондунин патай СтIал Сулейманан районда, лезги чIалаз талукьарна, кьиле тухванвай конкурсра гъалиб хьанвай муаллимризни аялриз, цIийи ктабар акъуднавай авторриз дипломарни пулунин пишкешар гана, хайи чIал хуьник чIехи пай кутунвай са жерге векилрив муниципалитетдин администрация­дин патай гьуьрметдин грамотаярни тIвар­цIин сятер вахкана.

Къейд ийин хьи, конференциядин кIвалах 22-февралдиз секцийрин заседанияр тухуналди давам хьана.

Мегьамед Ибрагьимов