* * *
Гьуьрметлу дустар! Акуна-такуна кIелунин йис куьтягь хьана. Вилик садбуруз имтигьанар (школа куьтягьиз, вузриз, колледжриз гьахьиз), муькуьбуруз ял ядай йикъар — рухсатар ква.
Чна квез и вакъиаяр рикIин сидкьидай мубаракзава.
Школаяр акьалтIарай вирибуру хъсандиз ял ягъун герек я. Лагерар авай чкайра — лагерра, авачтIа, жуван хуьре, районда чIехи стхайризни вахариз, бадейризни дидейриз, бубайриз куьмекар гуз, никIерани салара, багъларани къурухра жедайдал шак алач.
Гьина хьайитIани, куьне куь сагъламвал мягькемара, гатун йикъар бада ракъурмир. КIвалахиз, ял ягъа, ял ягъиз — кIвалаха.
Гьа са чIавуз ктаб-дафтарни рикIелай алудмир.Абур вири вахтара куь дустар, куьмекчияр, сирдашар я.
КIелиз вузриз, колледжриз фидайбуруз агалкьунар хьурай, экуь мурадрив куьн вири агакьрай!
Мад са важиблу вакъиа: 1-июнь Виридуьньядин аялар хуьнинди я. Аялрин гьакъиндай чIугвазвай къайгъударвал гьамиша вини дережада эцигиз хьайиди я.Гилани а кар чи Ватанда, обществода лап важиблубурукай сад я.
Квез виридаз и сувар мубаракрай, азизбур! Дуьнья ислягь, куьн сагъ-саламат хьурай!
И чинин материалар чна гьа вакъиаяр рикIел алаз гьазурнава.
____________________________
Верхи къаргъу
Заз са аламатдин жуьреда туькIуьрнавай къаргъу жагъана. Ам верхи таран кьурай чкалдикай тир. Куьне фикир ганатIа, эгер верхи таран тандилай кьелечI чкал атIана туртIа, са тIимил вахтундилай адал звар акьалтда, гьакьван тIарамдиз туькIуьрнавай къаргъудиз элкъведа. Верхи тарарал абур гзаф жеда, гьавиляй абуруз са артух фикирни гудач.
Амма къе заз абурукай садан къене вуч аватIа ахтармишиз кIан хьана.
Сад лагьайди ачухна, анай заз лап хъсандиз ацIанвай кIерец жагъана. Вични акьван мягькемдиз къаргъуда гьахьнавай хьи, акъудун патал хейлин къуват герек хьана.
Зун кьуд патаз килигна, ина хъархъун тарар садни авачир. Бес и къаргъудиз кIерец гьинай атана? Белки, цуцIулди ам, вичиз хъуьтIуьз недай суьрсет хьун патал, ина чуьнуьхна, — фикирна за. — ЦуцIулдиз чида, верхи къаргъуяр къвердавай тIарам жеда, эцигай шейни мягькемдиз кьада.
Амма гуьгъуьнлай гъавурда акьуна, кIерец къаргъуда цуцIулди ваъ, къушра эцигна, цуцIулдин кIваляй чуьнуьхна…
Верхи къаргъудиз килигиз, заз мад са сир ачух хьана: кIерецдин кIаник мад сада вичиз мягькем чка кьунвай. Нин фикирдиз къведай? Къаргъудин къен куьлуь хуьшреканди тамамвилелди вичин гъаларив хранвай, маса са куьнивайни гьахьиз тежервал…
СикIрен фу
Са сеферда за сагъ са югъ тама сейр ийиз акъудна. Нянрихъ бегьем пар гваз кIвализ хтана. Залан чанта къуьнерихъай галудна, столдал эцигна, тамун савкьатар са-сад акъудиз, гьисабунив эгечIна…
— Им вуч къуш я? — хабар кьуна бицIек Зинади.
— Терентий, — жаваб гана за.
Рушаз тамун вечрекай (тетеревдикай) суьгьбетна. Гатфариз Терентея вичи-вичиз кьуркьурда, верхи тарарилай таза тIурар жагъурда. Зулухъди къамишлухрайни уьленрай дигмиш хьанвай яр-емиш кIватIда. ХъуьтIуьз лагьайтIа, къалин живедик экечIна, вичиз чим акъудда…
Рушаз за рябчикдикайни (Рубикдикай) суьгьбетна. Адан рагъул цIакулар, кьилел алай жагъа ( бибих) къалурна, къаргъудай гьа къушран саягъ уьфтни яна, рушав вичивни ягъиз туна.
Ибурулай кьулухъ за столдал тамай жагъай лацу, яру, чIулав рангарин къарникъузарни эцигна.
Зи жибинда яру иви хьтин костяникадин, вили ранг алай черникадин, яру брусникадин куьлуь емишарни авай.
Шамагъаждин кIеви хьанвай ширлинкIдин кIусни гвай. Атирдин ни чкIурзавай Рушав ни чIугваз туна, ихьтин ширликIдив тарари чеб сагъарзавайдакай лагьана. ШирлинкIди вири хирер фад сагъарда.
— Ахьтин духтур вуж я? — суал гана руша.
— Духтурар тарар чеб я, — жаваб гана за.
— Эхь, тамариз гъуьрчехъанар къведа. Галатайла, са тIимил ял ягъиз кIан жеда. Вичив гвай якIв (нажах) ада тараз яда, адахъ чанта вегьена, вич кIаник ксуда. Ял яна, къарагъна, якIвни, чантани вахчуна, тамай хъфида. ЯкIу хер авур тарцяй гьа и атирдин ни галай ширлинкI экъечIда, хер сагъариз эгечIда…
И юкъуз зав Зиночкадиз хканвай мадни гзаф гуьзел затIар гвай: векьер, пешер, цуьквер, кьалар… Са пешиник (адаз къуьрен пеш лугьуда) за кIваляй тухвай фан кIус кутунвай. Им зи адет я: фу гвачирла, фад гишин жеда; гвайла — ам рикIелни къведач.
И сеферда къуьрен пешиник кваз кIвализ хканвай чIулав фу акурла, Зиночка, нефес кьуна, килигиз амай.
— Тамун фу? — тажуб яз, гьарайна руша.
— Ина вуч аламат ава? Къуьрен пеш-келем ава хьи ана!
— Къуьрен?..
— Амма и фу сикIренди я. Дад аку.
Руша явашдиз фу къачуна, са кIус атIана, сиве туна.
— Вуч хъсанди я сикIрен фу! — тарифна руша. За тамай хкай фу, кIусни тун тавуна, вири тIуьна. Хуш хьана рушаз и фу! Эхь, гьадалай кьулухъ гагь-гагь лацу фуни са артух нен тийидай ада за тамай хкай сикIрен чIулав фу, кIусни тан тийиз, нез хьана! Вичини тикрарда: “СикIрен фу чи кIвалиндалай пара дадлу я!..”
Михаил Пришвин
Урус чIалай. Таржума Мерд Алидин.
_____________________________
Герейханова Ирада, Робертан руш, 2000 йисан 6-ноябрдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Хъартасрин хуьре дидедиз хьана. 3-классда амаз ада шиирар кхьизвай. Лезги манийрал, махарал рикI ала…
Махачкъалада Аскерханован тIварунихъ галай медколледждин 1-курсуна кIелзава.
Гъалибвилин югъ
Ватанда чи дяве фена!
Накъварикай селлер хьана,
Жегьилар чи телеф хьана —
Ватан патал уьмуьр гана.
Гъалибвилин югъ аваз рикIе,
Дяве фена, дуьнья чIурай.
Аял, диде — ялгъуз кIвале,
Чеб акъвазна гуьллед хура.
Бубайри чи Ватан хвена,
Гъалибвилин дастан хвена!
Ватан
Яргъариз зун акъатайла,
Амукьда хьи пашман хьана.
Ватан такур са пуд юкъуз
Жеда хьи зун михьиз ялгъуз.
РикI акъатда Ватандихъ зи,
Акваз кIан яз бине жуван.
Гадармира гьич садрани
Хайи диге, диде жуван!
Ирада Герейханова
_____________________
Дидедин дерт
Кьуьзуь диде ацукьнавай
Чи хуьруьн са булахд кьилел.
Рехи хьанвай вичин чIарар
Гъиляй чIугваз,вич яз бейкеф.
Саламалейк,я чан диде!
Вуч сефил яз ава вун къе?
Лагь вуна заз рикIевай дерт,
Белки куьмекиз жен завай къе.
Алейксалам, чан дидедин!
Дерт цIалайни къати я зи.
А дердини зи рикI къеняй,
Михьиз кана, чIухзава хьи.
Куркурар хьтин ругуд велед,
Алаз хвена чIехи авур,
Шегьердиз чеб акъатайла,
Зун рикIелай ракъур авур.
ЦIуд сан къене велед тахкун,
Им дидедиз гуж тушни бес?!
Зенг авурла,жаваб тагун,
Дидедин рикI кун тушни бес?
Чан дидедин,лагь вуна заз,
Вучиз зи кIвал ичIи хьанва?
Гьич веледдин хъенни тахкваз,
Заз и дуьнья мичIи хьанва!..
Дидедин дерт ван хьайила,
Беденда фул къекъвена зи.
Яваш-яваш чукIулди хьиз,
РикI кьве патал атIана зи.
Им вуч кар я,я инсанар,
Диде тек яз икI кIвале тун?!
Вичиз чим гай дидед патав,
Садра кьвани хтун тавун?!
Квез минет хьуй, дидед хатур
Са чIавузни хамир куьне!
Дидедин рикI шад авуна,
Кьил гьамиша кьаз тур вине!
Амина Гьамзатова, Кьурагь райондин КIирийрин хуьр
________________________
Стхани вах
( ГъвечIи мах )
Са мукьвал уьлкведа
Тир вичин жуьредин,
Яшамиш жезвай
Са стхани вах,
Гвачир гьич дамах.
Касни амачир
Етимар тир абур,
Гьарамвал течиз,
Хуьзвай чпин абур.
Стхади кIвалахзавай
Девлетлу хан патал,
Къазанмишиз партал
Ва недай суьрсет.
Югъди а хандин
КIвалахиз никIе,
Хкиз масандиз
Техил са рипе.
Ваха — вич фагъир —
Гъилин регъвелди
Авадардай гъуьр
Секинвилелди.
Стха хкведалди
Чраз жедай фу,
Няни жедалди
Гьазурдай къафун.
КIвалин крарни кваз
Ийизвай вири.
Стхади вахаз,
Мецеллаз хъуьруьн,
Лугьудай: — “Чан вах,
Вун я зи дамах!”
Вахани вичин
Уьтквем стхадиз —
КIвалинни йикъан
Мягькем архадиз
Лугьуз жедай:
“Масан стха зи!”
Гьа икI, алатиз,
Физ хьана йисар,
Хандиз кIвалахиз,
Стха жез бизар.
Эхирни чилел
Атана са вахт,
Къакъажна гъилер,
Эл хьана уях.
Вири мал — девлет,
Хандин — рикI пехир,
Амачир гьуьрмет,
ГьакIни чирхчир.
Авуна элди
Вичин эменни.
Стхавилелди
Урус, эрмени,
ГьакIни лезгияр —
Михьи гуьзгуьяр!
КIватI хьана санал,
ТуькIуьрна са кIвал,
Къалуриз гьунар,
Сад авуна чIал.
Хан ва гьукумат
Амукьнач куьгьне,
ЧIехи дарамат —
Бахтарин бине!
Тир сифте аскIан,
Хьана лап кьакьан!
Гьар садаз масан,
Ачухна майдан.
ЧIугвадай зегьмет,
Бул гъидай гьуьрмет.
А стхани, вахни,
Хьайибур етим,
Гила ава дамахиз,
Шадиз хуьрни ким.
…АкьалтIарзава
За инал и мах,
Тахтурай завал
Чи чилел уртах.
Вири аялар,
Куьн бахтлу хьурай!
Чилерни цавар
Квез дадлу хьурай!
Даим кьаз вине,
Михьи виждан хьиз,
Къуллугъа куьне
Диде Ватандиз!
Нариман Къарибов
