КьуьртIуь верч

(Аялар патал гьикая)

Гатун тIатIилар башламишунихъ галаз сад хьиз, Мирзе, са югъни энгел тавуна, хуьруьз Мине дидедин патав хкведай. ЦIи ам ил­лаки шад тир, гьикI лагьайтIа, 4-класс вадралди куьтягьнавай. 5-классдиз акъатнавай жаванди дидедиз кIвале куьмекар гузвай. Хуьруьн къайгъуйривни ам хъсандиз вердиш хьанвай.

Са экуьнахъ къарагънамазди, Мирзе гьаятдиз эвичIна. Ам кулунихъ къекъвезвай. Кьурак  пипIе эцигнавай кандудин кьулу­хъай, къакъра яна, садлагьана къудгъунна къарагъай цIару верч гьаятдин юкьвал акъатна. Лувар кудна, кьил хъалхъас хъипре хьиз ви­ликди авуна, ада Мирзедиз кичIерар гузвай. Ам какайрилай къарагънавайди тир. Мирзе верч къарагъай чкадал фена. Кили­гайтIа, кIа­не самар авай ишикIда жив хьиз лацу какайрин са гъвечIи гьамбар ава. Мирзеди абур гьисабна. Вири цIувад авай.

Хуьруьз хтайдалай кьулухъ, фу-затI­ не­­дайла, Мине дидеди вичин хтулдиз гье­лелиг садрани кака ганвачир. Какаяр авай муг ри­кIеваз, Мирзе дидедин патав фена. ТIанурдиз­ далу яна ацукьна, ада бадедиз лугьуда:

— Килиг, баде, кIватIнавай къуьл тIуьна куь­тягьзавай хъипи вечрез вуна гьакьван какаяр гайила, гьар юкъуз атIа Кьулан магьледавай булахдилай баклажкайра аваз яд гъизвай, ку­луналди гьаят шткизвай, маса михьивилер ийиз­вай заз ргана са кака кьванни вучиз гузвач вуна?

Ченедик квай гъил хкудна, Мирзедихъ элкъвена, бадеди жаваб гузва:

— Чан дидедин, вун бейкеф жемир, абур гьа ваз акур вечре ханвайбур я. Мад какадал атанвай маса верч авач. ЦицIибар ахъаюн па­тал ам какайрал ацукьнава. Ада цицIибар ахъайна, чIехи хьайила, бадеди ваз ви рикIиз хуш хьайи са ферени гуда, какаярни. Са тIимил сабур ая!

ИкI лагьана, Мине диде вич ацукьнавай куьсруьдилай къарагъна, хъипи вечрен суракьдиз салаз физ гьазур хьана.

— Абур мус жедай крар я, я баде? Пака, муькуь юкъуз, тахьайтIа, геж жедани?

— Арбе-хемис къвез-алатиз, акваз-такваз гадни куьтягь жеда. Ахпа зул алукьда. Вуна ха­­­­бар кьазвай крарни зулухъай жеда, чан бадедин.

Зул мукьва хьун вилив хуьзвай Мирзедин вилер, какайрилай къарагъна, хтун тавур кьуьртIуь вечрен гуьгъуьниз фейи бадедилай алатзавачир…

Райсудин Набиев

________________________________________________

Аялрин мецелай

Вад йиса авай МутIалибаз аялрин бахчада Пушкинан “Балугъчидикайни балугъдикай” мах ахъайда кьван. Яб гана, яб гана, Му­тIалиба, тербиячидин вилик фена, лугьузва:

— Зи чIехи диде ахьтин къанихди, мискьиди туш, ам са куьнихъни муьгьтежзавач. Адаз вири ава, ада балугъдивай са затIни тIалаб­дач. Эгер чIалахъ туштIа, фена килиг. Ам Кас­пийск шегьерда яшамиш жезва. ТIварни Наида я, фамилияни — Максимова.

* * *

Каспийскда яшамиш жезвай Жамал бубади, Къазанда яшамиш жезвай вичин хтул МутIалибаз зенг авуна, лугьузва:

— Зи рикI алай хтул МутIалиб, бубадиз вун такуна кьарай къвезвач, зи рикI акъатзава. Вун бубадин патав хъша.

— Буба, исятда мекьизва, гьуьлелни физ жезвач. Гьавиляй завай хквез жедач. Зун гатуз хкведа. Ваз гьакьван кьарай къвезвачтIа, вун ша чиниз.

— Я чан бубадин, зун гьикI къведа? Зи ма-шин чIур хьанва. Зун кве аваз къведа? Зун тухуз, вуна дахдин машин ракъура.

— Дахди-ин?! Ваъ. Жедач, чан буба, жедач­. Машин дахдиз вичиз герек къвезвайди я.

— ЯтIа, чан бубадин, бахдин машин ра­къура.­

— Гьамни жедач, буба. Машин гвачиз бахдин язух тушни?  КIвалахал ам кве аваз фирай? Жедач.

— ЯтIа, чан бубадин, завай куь Къазандиз къвез жедач. За ваз велосипедни къачунвайди тир. Мад вучда. Гьам за гила ина авай хтул Сулейманаз гуда.

— Ваъ, буба! Ва-аъ! Заз къачунвай велосипед садазни гудач. Машин за ваз жагъурда. Ваз за нин машин ракъурдатIа чидани?

Ваз чи Эма чидани, дахдин вах.  Гьадан ма­шин завай ваз ракъуриз жеда. Килиг, къведайла, велосипед рикIелай физ тахьуй гьа-а.­

— Эмади вичин машин ракъуриз ихтияр тагайтIа вучда?

— Буба, ада заз садрани “ваъ” лугьузвайди туш. Аникай вун архайин хьухь. Машин за ра­къур­да, анжах велосипед гвачиз къвез тахьуй гьа-а…

* * *

Аялрин бахчада 5 йиса авай МутIалибан тербиячиди ментальный математикадай адахъ хъсан агалкьунар авайдакай диде-буба хабардарнавай. Гьелбетда, и хабарди абурук лувар кутунвай. Ингье МутIалибан диде-бубади чпин хва ахтармишун кьетIна:

— МутIалиб, ацукь кван, за ваз са задача гу­да, килигин кван, вуна гьикI гьялдатIа. Гьялиз жедани?

— Жеда.

— ЯтIа, яб це. Вав 5 къенфет гва. Вах Зари­на­диз вуна 3 къенфет гана. Вав шумуд гума?

— Кьуд.

— Лап хъсан. Гила мад вав 5 къенфет гва. Абурукай 4 къенфет вуна Заремадиз гана. Вав шумуд гума?

— Кьуд.

Яраб, — фикирна бубади, — тербиячи чал хъуьрейди я жал?! Са пример мад гун хъийин­ кван.

— МутIалиб, вав са къенфет гва. Гьамни вуна вахаз гана. Вав шумуд гума?

— Сад.

— Я бала, — къив кваз хьиз гьарайна бубади, — вав гвай къенфет вуна вахаз гайила, вав къенфет гумукьзавани?

— За адаз къенфет ганач, — бубадилайни кIевиз гьарайна МутIалиба. — За зав гвай са къенфет адаз вучиз гуда? Сифтедайни зав гвай 5 къенфетдикай 3 Заремадиз гайила, заз 2 къенфет амукьдани? За пуд къенфет адаз гудач, адаз сад бесрай, гьавиляй заз 4 къенфет амукьзава. Мад вуна зи 5 къенфетдикай 4 Заремадиз гузва. Заз 1 жедани? АкI жедач. Заз 4 къенфет, Заремадиз -1.

— Я бала, вун къенфетривай мус тух же­да? За ваз са кьватида авай кьванбур къачуна эцигда. Вахаз вуна садни гудачни?

— Зун тух хьайидалай кьулухъ амукьайбур къачурай.

Фазила Абасова

______________________________________________

Фригърин цIирер

Нефсинин ракьар

Накь Агьмеда са хуьруьнвидин машиндай магнитофон акъудна, маса гана. Зур варз идалай вилик къуншидин кIвализ атанвай машиндин кьве чарх хкудна, вичиз пул авуна. Хуьруьн къерехдал цIил янавай зими жунгав дагъдиз хъфизвай са касдиз цIегьрен къиметдай гана, вичелай алудна.

Агьмедан хизан писдиз яшамиш жезвачир. Аялрал пек-партал алачиз тушир. Пабни арза-ферзеда авачир. Гъуьлуь папаз вичи шегьердин заводда кIвалахзава лугьузвай.

ТIимил кьван залан вахтар тиртIани, Агьмедан къуншиди, кьенятна хьиз, хизандиз кассетаяр твадай магнитофон къачуна. Ада лентиниз лап хъсан манидарри тамамарзавай маниярни акъудна. Мукьвал-мукьвал къуншидин кIваляй ахьтин гуьзел ванер атайла, Агьмедан чIулав темягьди адав секинвал вугузвачир. Гьавиляй ада магнитофон секинардай са фенд къурмишна.

Кьилел маска алаз къуншидин кIвализ гьахьай угъри иесидал расалмиш хьана. Иесиди ахьтин кар ва темягькардини иеси чкадал хьун гуьзлемишнавачир. Къапа-къапдин легьзеда угъриди тадиз чукIул акъудна, хаталувилин легьзеяр алукьна.

— Аллагь, вун куьмек! — кьулу-кьулухъ хьайи иесидай гьарай акъатна. Столдин патав агакьай­ адан гъиле гьатайди телефон хьана. Зарб кваз тепилмиш хьайи угъри, гуьрцелдихъ галкIана, чинихъди фена. Гъиле авай чукIул иесидин кIвачерик гадар хьана. Гьа и макъамда Агьмеда къучидин далудал хкадарна ва тадиз адан гъилер телефондин зарядкадин шнурдалди далудал кутIунна. Ам­ма вич угъридилай къарагънач. Геж тавуна, Агьмеда полициядиз хабар гана. И арада “сиягьатчиди”, “кьей хва, кьей хва” лугьуз, са вуч ятIани тикрарзавай, амма маскади адан гафар пуьрчуькьарзавай.

Са акьван вахт арадай фенач, полицияди угъри къарагъарна, кьилел алай маска алудна­. Ги­ла Агьмедаз ам къунши тирди чир хьана. Чу­кIулни угъри вахчуна, полиция идарадиз хъфена­.

Суддал чир хьайивал, “сиягьатчиди” вичи авур абурсузвилер вири хиве кьуна. Гьа крар санал фикирда кьуна, нефсинин есирдиз ирид йис кар атIана. Геж гьатнатIани, ада вич нефсинин ракьара гьатайди аннамишна.

Са гьиниз ятIани куьч хьайи я хизан, я адан сан­кIар иеси хуьре мад садазни ахкун хъувунач.

Зубайда Бейбалаева

КьатIузва

Чи халкьдихъ йисар акваз-такваз акъатда, вахт, вацI хьиз, авахьна физва лугьудай хьтин ихтилатар ава. Абур алатна фейи вахтариз талукьбур я. За акI фикирзавач. Вирида­лайни фикир йигин я, вични гележегдин мура­дар гвай. Гзаф йисарилай вилик физва абур.

Захъ гьеле фикиррин лувараллай мурад ава. Амни, чIехи шегьерра чIехи кIелунар авуна, кьилин чирвилер къачун я. И мураддив за сифте цIирерни ийиз тазва. Гьеле 9-классда аватIани, зи алахъунри, лап хъсандиз кIелуни а кар тестикьарзава. Са кар ава: инсандиз, чирвал хьиз, тербияни лазим я. Ам­ни неинки са жувалай, гьакI диде-бубадилай, мектебдилай, халкьдин къатарилайни аслу я. Месела, зи багърийри къедамаз заз пис-хъсан чирзава. А чирвал мектебди мягькемарзава. Дуьз лагьайтIа, “Лезги газетдиз” ахлакьдин меслятар авай макъалаяр тIимил акъатзавач. Кьилинди гьар са менфятлу ихтилат жува алцумун, адакай хийир къачун я.

Эхь, вахт авахьзава. Къе-пака за мектебни акьалтIарда. Гьавиляй за къедамаз жув инсанвилин кьилин дережадив агакьаруникай фикирзава. А дережайрихъ савадлувилини гьерекатна кIанзавайди за кьатIузва.

Самира Жамалова

____________________________________________________________

Са тIимил хъвер

Са сеферда итимдини папа, меслятна хьиз, нянрихъ кIвале хизан кIватI хъхьай вахтунда столдал гьар жуьредин шейэр эцигна. Буюр, къачу ваз кIани затIар, — лугьуда абуру виридалайни гъвечIи 3 йисан яшда авай аялдиз.

Столдал лагьайтIа, пул, ктаб, туп, пер, керки, мишер, хех, мукIратI ва маса затIар алай. Ибур акур аял, звериз-звериз, чанта гваз атана, столдал алай вири затIар гьадаз вегьена. Ахпа гьа затIарни гваз катна, чуьнуьх хьана.

ГъвечIидан и гьерекатар акур бубадин чин гъамуни кьуна ва ада икI лагьана: “Я паб, и аялдикай угъри жеда”.

* * *

Са сеферда са кас, вичи са къуш къачуда  лагьана, базардиз фида. Базардиз гьахьайла, адаз инсанрин кIватIал аквада. Фена килигайтIа, инал туьтуькъуш ала. Ам къачуз кIан хьайи касди гузвай касдивай къушран хесетар хабар кьада. — Эгер вуна адан эрчIи кIвач ялайтIа, ам ингилис чIалал рахада. Эгер чапла кIвач ялайтIа, немс чIалал рахада, — жаваб гу­да иесиди.

Мадни хабар кьада: — Эгер кьве кIвачни ялайтIа?

И сеферда давам гуз тахьай туьтуькъушра лугьуда: — Якъалдда, ахмакь!..

Шихали Багъиров