Данарбан Абас
(Мах)
Хьана кьван, хьанач кьван Абас тIвар алай са етим гада. Жемятдин данайрив физ, ада вични, вичин кьуьзуь бадени са гьал хуьзвай.
И вилаятда инсаф авачир, кьама ялар авай са ханди агъавал ийизвай. И хандиз кIани кар вуч тир лагьайтIа, вичелай ийизвай тарифриз яб гун. Межлисра, дуванра вичин рахунрив ам икI лагьана гатIундай:
— Эфендияр! Квез чир хьухь хьи, залай акьуллу кас и чилерал мад хьайиди туш! Куьне зи гафариз хъсандиз яб це, квез акьул къведа!
Адан дуванда гзаф йисара кIвалахзавай, дуьньядин крарин гъавурда авай, гьар камуна ханди вичел кьазвай, Сардар тIвар алай кьуьзуь са камалэгьли авай. Эхир ихьтин са межлисдал, хандин ялакь амалар эхиз тахьана, и Сардар эфендиди лагьана:
— Хан, вун сагърай, вуна акI вучиз лугьуда? Белки, ви чIехи вилаятда валайни акьуллу кас аватIа?
И гафарин ван хьайила, ханди, пехъи хьана, гьарайна:
— Зи чина акъваздай, зи гафунал гаф эцигдай гьадди вахъ авач! За вун жазадиз чIугвада!
ИкI лагьана, ханди вичин жаллатIриз лагьана:
— Пака майдандин кьулал асмиша ам!
И агьвалатдикай хабар хьайи жемятни пер хана амукьна, Сардар эфендидин акьулдикай, камалдикай жемятдизни ван хьанвайди тир.
Пакадин юкъуз хандин эмирдалди жемят майдандал кIватI хьана, жаллатIри инал дустагъдавай Сардар гъана. Балхундик, гъуьлуьн къвалал ацукьна, и мярекатдиз килигзавай хандин бикеди лугьуда:
— Белки, икI и кьуьзуь кас жазадиз чIугун герек авачтIа? Ам жемятдин арада гьуьрмет авай кас я. Ваз ада михьивилелди санбар йисара къуллугъ авуна. Белки, вуна жаза кьезиларин?
Хан инал кьве рикIин хьана.
— Кьезил жаза гьихьтинди хьурай? — лугьуда ада.
— Вуна адаз лагь, ви вилаятда валай акьуллу кас аватIа, жагъурна, ви кьилив гъурай. ГъайитIа, вуна адалай тахсир алуд, жагъун тавуртIа, ахпа, хан, ви ихтияр я! – лагьана хандин папа.
Хан папан гафарал рази хьана, кьуьзуь Сардар вичин патав гъиз туна, лагьана:
— Сардар! За вун кьиникьин жазадикай хкудзава, амма са шартIуналди: пуд йикъан муьгьлетда зи вилаятдай вуна залайни пара акьул авай кас жагъурна, зи патав гъида! Жагъур тавуртIа, за вун асмишда!
Сардар, са патахъай шад яз, муькуь патахъай пашман яз, вичин кIвализ хтана. Пакадин юкъуз ам рекье гьатна. Са кьадар рекьиз фейила, ам рагъ алцифнавай са къацу чуьлдиз акъатна. Ина адаз къубудин къерехдал кфил ягъиз ацукьнавай гада аквада. Им къариди хуьзвай гьа данарбан Абас тир. Кьуьзуь кас акунмазди, Абас кIвачел къарагъна, вилик атана, адаз салам гана ва лагьана:
— Вун вуж я, вун акьван сефил вучиз я, буба? Вун гьиниз физвайди я?
— Эгь, чан хва! – лагьана кьуьзуь Сардара. – Вучда вуна чир хьана! Жуван данаяр хуьх.
— Ваъ, я буба, лагь заз ви рикI вучиз дарзаватIа! Белки, завай ваз са куьмек жен!
«И аялдивай зи дердиниз чара ийиз жедайди туш» фикирна, Сардара, чуькьни тавуна, вичин рехъ давамарна. Са кьадар хуьрерани шегьерра къекъвена, акьуллу хандилай акьуллу кас адал дуьшуьш хьанач. Гайи пуд йикъан муьгьлетни куьтягь жез, «хьайиди ана жеда» лагьана, Сардар элкъвена кьулухъ хкведайвал хьана. Хтана, Абаса данаяр хуьзвай чуьлдиз агакьайла, адаз кIвачер къубудиз авадарна, кфил ягъиз ацукьнавай гада аквада.
— Я буба, вун пашмандиз фена, пашмандиз элкъвена хквезва, — лагьана, Абас Сардаран вилик атана. – Лагь заз ви дерди! Еке тIалдиз са гъвечIи дармандикай дава жеда. Белки, завай ваз куьмек ийиз жен!
И аялдин акьуллу гафуни Сардар мягьтел авуна, ада вичин кьилел атанвай баладикай лагьана.
— Буба, къала зунни вахъ галаз къвен, чна вун хандин зулумдикай хкуддай са чара аквада! – лагьана гадади.
И аял, икI лугьуз, алат тийиз акуна, Сардара адаз вичихъ галаз хкведай ихтияр гана.
Хабар нивай? Хабар хандивай. Сардар хкведай югъ чиз, ам хтунал вил алаз, хан вичин пабни галаз балхундик ацукьнавай. Ингье адаз яргъай са гадани галаз хквезвай Сардар акуна. Ханди нуькверриз эмирна:
— Вач, ам хквезвай рекьел фур эгъуьнна, фура яд цуз!
Нуькверри тадиз хандин буйругъ тамамарна: рекьин юкьвал фур эгъуьнна, фурухъ яд агалдарна.
Кьуьзуь Сардар хтана, и фурув агакьайла, адаз фурун къвалалай элячIна физ кIан хьана, и арада Абаса лагьана:
— Акъваз, буба, тади къачумир!
ИкI лагьана, гадади рекьин къерехдай са хъвалахъ жагъурна, цин винел вегьена.
— Гила ша, хъфин! – лагьана гадади. Ибуру кьведани, фуралай элячIна, чпин рехъ давамарна.
И кар акур хандай гьарай акъатна:
— Пагь! Ада зи суалдиз жаваб гана! Ада зи гафунал гаф эцигна! Вач, нуькверар, абур хкведай рекьел са леэн гадарна хъша!
Нуькверри гьасятда хандин буйругъ кьилиз акъудна: Сардарни Абас хквезвай рекьин кьулал са леэн гадарна.
Агакьна камалэгьли Сардарни данарбан Абас и леэн алай чкадал. Сардараз, фикир тагана, леэндилай элячIна физ кIан хьана.
— Акъваз, буба, тади къачумир! – лагьана, Абаса муьрхъуь кьунвай мих жагъурна, и мих леэндин тIеквенда туна, леэн рекьин къерехдал эцигна.
— Гила хъша, хъфин! – лагьана Абаса.
И кар аквазвай хандай мад гьарай акъатна:
— Ада зи кьвед лагьай суалдизни жаваб гана! Завай ам гафунив тухуз хьанач!
Ханди нуькверриз эверна, лагьана:
— Фена, абур хквезвай рекьин юкьвал гьулдандин кIус эциг!
Нуькверри чпиз ханди лагьайвал авуна.
Хтана агакьна кьуьзуьдини Абас и гьулдандин кIус алай чкадал, Сардараз, адаз фикир тагана, элячIна физ кIан хьайила, Абаса лагьана:
— Акъваз, буба, тади къачумир! – икI лагьана, ада жибиндай чахмахдин къван акъудна, са шумудра гьулдандивай и къван гуьцIна. Ахпа гьулдандин кIус рекьин къерехдиз гадарна, чахмах жибинда хтуна.
— Гила ша, буба, хъфин, чун агакьзава, — лагьана Абаса.
И кар аквазвай ханди гьарайна:
— Ада зи пуд лагьай суалдизни жаваб гана!
Хтана ибур кьведни, фена хандин мукьув, салам гана. Сиви чуькьни тавуна, ханди вичин чурудилай кап чIугурла, Абаса вичин кьилелай кап аладарна. И кар акур хандин чинин рангар атIана, ам, вуч лугьудатIа чин тийиз, чIал кьуна амукьна: хандиз кьуьзуь Сардар вичелай акьуллу инсан гваз хтай чIал чир хьанвай. Хан авай гьал акурла, нуькверарни гьарма сад санал кя хьана акъвазна. Эхир, хан вич-вичел хтана, ибуру гайи саламдиз жаваб гана, Абасавай хабар кьуна:
— Къведай рекье ваз вуч акунатIа-акуначтIа лагь кван, чан хва!
— Хан, вун сагърай, заз акур ахьтин са затI авач, — лагьана Абаса. – Чун хкведай рекьел са касди, зун гьуьл я, зав агатмир лугьуз, фур эгъуьнна, фуруз яд ахъайнавай. Зани, вун гьуьл ятIа, зун гьуьлелай фидай гими я лагьана, цин винел са хъвалахъ вегьена. Мад са кьадар рекьиз хтайла, сада, зун ракь я, зав гьуьжетмир лугьуз, чи вилик ракьун леэн вегьенвай. За, вун ракь ятIа, зун леэндин тIеквендай фидай мих я лагьана, леэнда мих туна. Мад са кьадар рекьиз хтайла, сада чи вилик, зун гьулдан я, зав агатмир лагьана, гьулдандин кIус гадарнавай. За вун гьулдан ятIа, зун гьулдан цIурурдай чахмах я, лагьана, гьулдандивай чахмах гуьцIна.
— Аферин ваз, хва! – лагьана гададин акьулдал мягьтел хьанвай ханди. – Белки, ваз мад акур затI-матI аватIа?
— Акуна, хан, — лагьана Абаса. – Зун атайла, вуна, зун валай чIехиди я, вавай захъ галаз гьуьжет ийиз жедач лагьана, чурудилай гъил чIугуна. За, акьул чуруда ваъ, кьиле жедайди я лагьана, жуван кьилелай кап аладарна.
Ханни, хандин пабни, инал алай нуькверарни и аялдин акьуллувилел гьейран хьана амукьна. Гьа инлай ханди вичин гьамишан меслятчи Сардар-эфендидин тахсирдилай гъил къачуна, ам жазадикай азадна, Абас савкьатар гваз рекье хтуна. Амни вичин данайрив хъфена.
Пакизат Фатуллаевади гьазурай «Лезги халкьдин махар» ктабдай.
_____________________________________________
Бубадиз
Муаллимди шиирар
КIелзава чаз, балайриз…
Зани жуван фикирар
Кхьизва чи бубайриз…
Велед хьайи береда
Мукьва-кьили кIватI жеда.
Ферлиди ам хьайитIа, —
Лугьуз, буба шад жеда.
ИкI, вахтар къвез-алатиз,
Чун, аялар, чIехи жезва.
Динни иман мягькемариз,
Бубаярни кьуьзуь жезва.
Зи бубади мектебда
КIвалахзава датIана,
ТIебиатдин сирерай
Кьил акъудда лагьана.
Набататар чириз чаз,
Ктаб, дафтар гъилеваз,
Сагъламвал хуьн паталди
ЧIехи мурад рикIеваз.
Зи шел-арза лугьун за:
Хурун дафтар къалин я,
Хиялар зи дерин я,
Бубаяр чаз ширин я.
Гьар са диде-бубадиз
Чандин сагъвал тIалабин.
ХьайитIани гъурбатда,
Ша, бубайриз икрамин.
Мадина Эмирчубанова,
Докъузпара райондин ЦIийи Къаракуьредин мектебдин 7-классдин ученица
__________________________________________________________
Тапшуругъар
* Гафар, кьве кIватIалдиз пайна, столбикра кхьихь. Гьар са кIватIалдиз тIварни це.
Гатфар, чIагъ, кьуьд, лекь, тIавус, гад, туьтуькъуш, зул.
1.______________________ 2.______________________
_____________ _______________
_____________ _______________
_____________ _______________
_____________ _______________
_____________ _______________
* КIвалин шикилдиз фикир це. Анай чаз къав, чIутхвар, дакIар, ракIар, гурмагъ, цал, гурар аквазва. КIвалин паярин тIварар талукь чкайрал кхьихь.
«100 тапшуругъ» ктабдай
