Ватандин ЧIехи дяведин ва абурулай­ гуьгъуьнин йисарни четинбур тир. Уьмуьр­, Етим Эмина лагьайвал, кIаш илигзавай кIа­ву­зардиз элкъвенвай. РикIиз, бедендиз­ секинвал авачир. Жаванарни, кIвачи чил кьунвай аяларни­ колхоздин кIвалахрал желб­завай­. Промышленностдин центрайра, шегьерра абуру югъди-йифди, ста­нокрихъ акъ­вазна, фронт патал яракьар акъудзавай. Итимри, халисан кьегьалри, фашистрихъ галаз женг чIугвазвай, абур къирмишзавай, хайи чилелай чукурзавай. Гьелбетда, гзаф кьадардин телефвилерни жезвай. Абурун дидейри, сусари, вахари, аялри зегьметдин фронтда игитвилер къалурзавай. И женгиник гьа вахтунда цIуругуд йисавай зи дах, хпежви Бирегьиман хва Меликни экечIнай.

1942-йисан эхирар тир. Гитлера зур къалурзавай, Яру Армиядал гъалибвилер къачун истемишзавай гьалара немсерин кьушунри Кавказдихъ еримишнавай. Кеферпатан Кавказдин республикаяр барбатIна, Баку кьун, Советрин Союздин экономика ва Яракьлу Къуватар Кеферпатан Кавказдинни Бакудин нафтIадикай магьрум авун патал.

Инал тарихдин делилар рикIел хкин. 1942-йисан 23-июлдиз Гитлера вичин генералриз малумарна: «Урусрин  эхир жезва. Чна эхиримжи варцара кьур ягъунрилай гуьгъуьниз абурухъ кIвачел акъваз хъийидай такьат амач… Гила чи, иллаки «А» армиядин, вилик акъвазнавай кьилин везифа сад я — Кавказдал гьужум авун…»

И жуьредин тапшуругъар гузвай фюрера РагъэкъечIдай патан фронтдин кьушунриз регьбервал гун вичин хивез къачуна. Адаз жезмай кьван фад Советрин Союздал гъалибвал къазанмишуникай вири дуьньядиз малумариз кIанзавай. Ихьтин мурадар рикIе авай Гитлера махсус «Эдельвейс» директива гьазурна. Ана генерал Клейстан танкарин 1-армиядиз ва генерал Готан танкарин 4-армиядиз, сентябрь алукьдалди, Грозный кьун, сентябрдиз Дагъустан гьалкъада тун ва, кьилинди, 25-сентябрдиз Бакудиз гьахьун, нафтIадин мяденрин иесивал авун къалурнавай. Гьа са вахтунда Гитлеран кьушунри (фельдмаршал фон Вейхсан регьбервилик квай «В» группади)  Сталинграддални вири къуватривди гьужумнавай.

Къейд авун лазим я хьи, 1940-йисара­  Бакудин ва Кеферпатан Кавказдин нафт СССР-дин вири экономика патал кар алай чешмеяр тир. Украина душмандин гъиле гьатайдалай гуьгъуьниз техил гьасилзавай Кавказдин ва Кубандин важиблувал, метлеблувал виниз акъатнавай. Идалай гъейри и маканра уьлкведин экономика патал менфятлу рудаярни авай. Эгер Кавказ гъиляй акъатун хьайитIа, ида СССР-диз акси яз тухузвай дяведин сергьятар гегьеншарзавай, душмандин руьгь хкажзавай. Гитлераз и кар хъсандиз чизвай ва адаз Бакудилай гуьгъуьниз Гуржистанни вичин гъилик ийиз кIанзавай.

Ихьтин мурадар рикIе авай душманди 1942-йисан 25-июлдиз Кавказ кьун патал чIехи гьужум тешкилна. Нацистрин Германиядин кьушунра Румыниядин, Словакия­дин ва Италиядин армиярни авай. Клейс­тан, Готан танкарин, Руоффан 17 лагьай ва Румыниядин 3-армийри виликди гье­ре­катна.  Цавай абуруз гьавадин 4-флотди­ куьмек гузвай. Дондин, Армавирдинни Май­копдин серенжемар тIвар акьалтай женгера душмандин хура Яру Армиядин кьушунривай акъвазиз хьанач.

1942-йисан 23-июлдиз Дондал алай Рос­тов муьтIуьгъарай душманди Кубандал­ гьужумна. Советрин кьушунрилай фашистриз лазим тир басрух гуз алакьнач. 18-лагьай армиядин сенгеррай пад акъудай немсер Батайскдиз мукьва хьана. 26-июлдиз Кьиблепатан фронтдин вири мулкара гьалар чIуру патахъ элкъвена. Чибуру кьулухъ чIугуна, фашистри са артух четинвал авачиз Кубандин гегьенш чуьллерай виликди еримишна.

28-июлдиз Кьиблепатан фронт чукIур­на, адан кьушунар Кеферпатан Кавказдин­ фронтдив вахкана. Верховный Ставкади­ адан вилик везифа эцигна: вири къуват­ралди душмандин гьужумдин вилик пад кьан, Дондин кьиблепата гьалар дуьзгуьн патахъ элкъуьрин. Амма аскерралди, техникадалди хейлин къуватлу душмандихъ галаз куьтягь тежедай ва зурба телефвилер арадал гъизвай къизгъин женгерай акъатнавай Яру Армиядин кьушунрихъ немсериз аксивалдай такьат амачир. Гьавиляй фашистри  сад-садан гуьгъуьналлаз 3-августдиз Ставрополь, 7-августдиз Армавир, 10-августдиз Майкоп, 12-августдиз Краснодар, Элиста, 25-августдиз Моздок, 11-сентябрдиз Новороссийскдин чIехи пай кьуна. Эльбрусдин кукIушдал немсери чпин пайдах акIурна. Анжах 1942-йисан сентябрдин эхирра советрин кьушунри Малгобек райондин мулкара дагълара немсерин гьужумдин вилик пад кьуна, абуруз мад виликди гьерекатдай мумкинвал хганач.

Вахт пара муракабди, гьалар лап четинбур тир. Фашистар Бакудихъ ахъайна кIан­завачир. Кеферпатан Кавказдин рес­публикайрин халкьар армиядиз куьмек гуз къарагъна. Абуру кар алай са шумуд чкада душмандин танкариз акси къанавар, мягькем сенгерар туькIуьриз эгечIна. Ватанпересвилин и гьерекатдик зи дахни акатна.

Мелик дахди вичикай ва а вахтарикай авур ихтилат таяр-туьшеризни, вири хуьруьнвийризни талукьди я. Адан уьмуьрни гьамиша рагъ алайди хьанач. Виридахъ галаз санал адаз кьисметдин цурувилерни, вахтунин туькьуьлвилерни, инсанрин патай писвилерни акуна.

— 1942-йис тир. За Шимихуьруьн ирид йисан школада кIел­завай, — рикIел хканай дахди. — Гьар юкъуз (гьяд квачиз) кьуд километрдин мензилдиз физ-хквез. Марфа­дик, живедикни гарарик… Чантада са кап фу, нисидин кIус аваз. Бязибурув савун кIва­тIар, кIахун фу, калар жедай.

Са юкъуз  чи классдиз школадин дирек­тор, советдин председатель ва мад са тийи­жир итим атана. Чи кIелунрикай хабарар кьурдалай гуьгъуьниз мугьманди хъвер кваз хабар кьуна?

— Квез Узбекистан республика ван хьайи­ди яни? Адакай квез вуч чида?

— Эхь, эхь, — лагьана чна. Гьарда Юкьван Азияда авай вилаятдикай са вуч ятIани ахъайна.

— Аферин, кьегьалар я куьн! — лагьана тарифна мугьманди,- ана пара гуьрчег чкаяр авайди я. Анагар акуна кIандани квез?

— Эхь, эхь, — саки гьарайна са шумуд аялди. Рушарай витIни акъатнач. Гадайрикайни кьуд-вад кас кисна. Абурук зунни квай. Чаз гьихьтин жаваб гудатIа чизвачир. Акваз кIан хьайитIани, чун аниз ни ахъайда кьван? Зи, гьакI маса гадайрин чIехи стхаяр фронтда авай, кIвале гьамиша куьмек герек къвезвай. Мал-лапагдин аявал авуна, абуруз алаф гьазурна кIанзавай. Чунни фейила, ахпа гьикI жеда? — гьа ихьтин фикирар атанай бейнидиз.

Чи ял кьуна акурди костюмар алай итимди чаз фронтдикай, чи игитрикай, аскеррин кьегьалвилерикай суьгьбетна. Ахпа Узбекис­танда худда памбаг кIватIзавайдакай, чуьл­лера зегьмет чIугвазвай савадсуз кьуьзек­риз, дишегьлийриз газетар кIелдайбур ва маса куьмекар гудайбур герекзавайдакай­, викIегь комсомолар гьаниз ракъуриз кIанза­вайдакай лагьана. Чи директордини адан гафариз къуват хгана. Чавай вуч лугьуз жедай кьван, абур чIехибур тир, чунни куьмек гуникай кьил къакъуддайбурукай тушир.

Райондай итимар маса хуьреризни фена. Абуру собранияр тухвана, жаванрин диде-бубаяр гъавурда туна. Ватандиз жегьилрин куьмек чарасуз герекзавайдахъ инанмишарна.

Кьвед-пуд югъни алатнач, хуьрерай жаванрин дестеяр кIватIна, Кьурагьиз тухвана. Ина 13-17 йисан яшда авай гадаяр, гьатта рушарни авай. Арабайра аваз чун Белиждин станциядал тухвана, анлай поездда акьадарна. Сифте яз поезд акур чи гьейранвилихъ кьадар амукьначир. Та-та-тахъдин ванцел хейлин гагьда фейила, чун авудна. Яраб агакьайди я жал? Ваъ, акуна ина я чими туш, я памбагдин никIерни авач. КилигайтIа, чун авуднавай чка Хасавюрт я. Станциядик гзаф кьадар инсанар квай: яшлубур, дишегьлияр, жаванар, военныяр, хирер хьанвайбур, кIекIецар гвайбур…

Им чIехибуру, къуллугъдал алайбуру закай ва зун хьтин жаванрикай сад лагьай сеферда, гьакI чи диде-бубайрикайни авур тапарар тир. Ахпа абур пара хьана. «Памбагар кIватIзавайбуруз куьмекчияр жеда квекай» лагьана гъайи чун фашистрин танкариз, кьушунриз акси сенгерар туькIуьрзавай зегьметдин фронтдин иштиракчияр хьана. Хъел къведай, ажугъламиш жедай кар авачир. Военныйривай, чIехибурувай ван къвезвай «фашистар мукьвал ала» лугьудай ихтилатри чак маса руьгь кутазвай. Райондинбуру тапарар авунатIани, живеди кьунвай ачух чуьлда каца, пер, лом гваз кIвалахзавай кьуьзекар, дишегьлияр акурла, чун гъавурда гьатна: ина чи куьмекни герекзава. ЧIехибурухъ галаз чнани гьар юкъуз­ бригадирри гайи тапшуругъар кьилиз акъудзавай. Амма кьуьд гзаф мекьиди тир. Чал бегьем партал алачир, недайдини тухдалди гьатзавачир. Гзафбур начагъ хьана, гъилер, хейлинбурун кIвачер къаю тухвана. Зи кIвачин тупIаризни пис тади гана.

Хасавюртдин патарив вилик эцигнавай крар кьилиз акъудайла, чун Дербентдиз хкана. Инани къанавар эгъуьнна. ШартIар гзаф агъурбур тир. ЯтIани инсанри уьтквемвал, дирибашвал къалурзавай. Гьар сад гъавурда авай: душман гзаф инсафсузди я. Инихъ акъатайтIа, вири барбатIда, къирмишда. Гьавиляй, вири такьатар желбна, кIвалахзавай. Мекьивили, руфуна тухдалди фу тахьуни, залан зегьметди вичин кар авуна: зун кIевиз начагъ хьана. Ахпа чIехибуру хуьруьз рекье хтуна. Зал атанвай гьал акурла, Берятун яъа шехьнай. Ахпа ада зун эрел хкун патал хейлин зегьмет чIугуна. ЯкIун хуьрек авурла, вичи нен тийиз, заз гудай…

Дяведилай гуьгъуьниз Мелик дахди ­Дер­бентда бухгалтервилин курсара кIел­най ва уьмуьрлух гьа пешедай Хпежа, Кьурагь, Агъул­ райондин са шумуд хуьре, Белижда­ агалкьунралди кIвалахнай. ЦIувад йис ви­лик­ гзафбурун патай гьуьрмет къазанмишай бухгалтер рагьметдиз фена. АмайтIа, цIи адан виш йис тамам жедай. Рагьмет хьурай вичиз­.

Далу патан фронтда зегьмет чIугур гьар садаз баркалла къвезва. Абурун куьмекни галаз фашистар Бакудихъ ахъайнач. Гитлераз вичин мурдар планар кьилиз акъуддай мумкинвал ганач. 1943-йисан январдилай Советрин кьушунри фашистриз фир-тефир чка сална. Сталинградда ва Кеферпатан Кавказда Яру Армияди фашистриз вичин къудрат, Ватандихъ авай кIанивал къалурна. Чи кьушунри Ростов, Сальск, Ставрополь, Моздок азадна. Куьрелди ла­­гьайтIа, гьихьтин планар янавайтIани, Гитлеран кьушунар Кавказдин дагълара акIана ва терг хьана. Амукьайбур кьулухъди катна.

Нариман Ибрагьимов