(Эвел – 2022-йисан 23, 24, 30, 31, 32, 2023-йисан 22-нумрайра)
(Къуръанда эмбриологиядикай вуч лагьанва?)
Алатай нумрада чна Къуръанда ва Суннада (Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) гьадисра эмбриологиядиз (аялдин цIир (зародыш) арадал къвезвай тегьер чирзавай, ахтармишзавай илим) талукь яз лагьанвай гафар эхиримжи йисара гьакъикъи илимдивай ачухариз хьанвай делилрихъ галаз кьазвайди тIвар-ван авай Канададай тир алим, анатом, эмбриолог, Торонто Университетдин гьуьрметлу профессор Кейт Мора тестикьарнавайди къейднай.
Макъаладин кьвед лагьай паюна чаз Къуръандин ва Суннадин текстериз тIвар-ван авай и алимди ганвай са бязи баянрал акъвазиз кIанзава.
Канадви профессорди гьисабзавайвал, аятда («Ада куьн куь дидейрин руфунра халкьзава са яратмишунин гьал муькуь яратмишунин гьалдин гуьгъуьнаваз пуд къат (тах) мичIивилера (руфун, аялдин кIвал, ген)) лагьанвай «пуд къат мичIивал (три мрака)» гафар — ибур пуд перде (покров) я: 1) брюшная полость, 2) аялдин кIвалин цал (стенка матки), 3) миниакарионическая мембрана.
Идалайни гъейри, аятда дидедин къене цIир (плод) сад-садалай тафаватлу тир пуд стадияда арадал къвезвайдакай лагьанва: «Са яратмишунин гьал муькуь яратмишунин гьалдин гуьгъуьнаваз». Гинекологиядай алай девирда кьиле тухвай ахтармишунри къалурнавайвал, дидедин къене арадал къвезвай цIир (зародыш) гьакъикъатдани пуд эмбриональный фазада артмиш (развитие) жезва. И илимдин гьал эмбриология чир хьуна кар алайбурукай сад я, и делилар медицинадин вузрин факультетра ишлемишзава. Эмбриологиядин са ктабда и стадияр и къайдада ачухарнава: «Адан уьмуьр дидедин къене 3-стадияда кьиле физва:
— предэмбрионалный: сад лагьай 2, 5 гьафте;
— эмбрионалный: 8-гьафтедин эхирдалди;
— фетальный: 8-гьафтедилай аял хадалди.
(П. Уильямс, «Основная эмбриология Человека», 3 — издание, 1984-йис).
ЦIир (зародыш) артмиш хьунин 1-стадия
Къейд авун лазим я, Аллагьди Къуръанда инсан Вичи «алякъдикай» халкьнава лагьанва. Араб чIалай «алякъ» ( عَلَق) гаф лезги чIалаз «ивидин лахта» хьиз таржума жезва. ИкI, 22-сурадин 5-аятда Аллагьди лугьузва (мана): «Эй, инсанар! Эгер куьн (Аллагьди кьейибурал) чан хкунин гьакъиндай шаклувиле аватIа, бес (чир хьухь квез) гьакъикъатда, Чна куьн (куь ата-буба Адам) накьвадикай халкьна, ахпа (адан несилар) — стIалдикай, ахпа — лахтадикай (ивидин), ахпа — (са сиве жакьвадай кьван) якIун кIусуникай (садбурун) суьрет тамамар авунвай (ахьтинди чан алай куьрпе аял яз дуьньядиз акъатзава) ва (муькуьбур) суьрет тамамар тавунвай (ахьтинди бегьем тахьана — хкатзава)». 99-сурадин 2-аятда Аллагьди лугьузва (мана): «Халкьнава (Ада) инсан (ивидин) лахтадикай!».
Асул гьисабдай лагьайтIа, араб чIала «алякъ» гафунихъ пуд мана ава:
- зили (пиявка);
- куьрс хьанвай затI;
- ивидин лахта.
Фикир желбдай кар ам я хьи, и гафунин пуд манани медицинадин жигьетдай дидедин руфуна арадал къвезвай аялдин цIиринихъ галаз дуьз къвезва.
Профессор Кейт Мора къейдзава: «Чна 24 йикъан цIир (плод) арабрин зилийрихъ галаз гекъигна ва лап тажуб хьана. Аялдин цIиринин кIалубар иви хъвазвай зилидин кIалубрихъ галаз лап кьазвай (яни ухшар тир)» (Килиг: 1-шикилдиз)
Чна винидихъ лагьайвал, «алякъ» гафунин кьвед лагьай мана – «куьрс хьанвай затI» я. И манани аялдин цIиринихъ галаз дуьз къвезва, вучиз лагьайтIа, гьакъикъатдани, эмбрион дидедин руфуна (маткада) куьрс хьанвай къайдада акъвазнава.
«Алякъ» гафунин пуд лагьай мана — «ивидин лахта» я. Инсандин эмбрион, гьакъикъатдани, и стадияда «ивидин лахтадикай» (гзаф дамаррикай) ибарат я, (амма и стадияда гьеле иви циркуляция жезвач). Ихьтин гьал эмбриондин пуд гьафте жедалди давам жезва.
Кьвед лагьай стадия
Кьвед лагьай стадияда эмбриондин еримлувал 5,5 гьафтеда давам жезва. И вахтунда клеткайрин къатарикай кьилин органар ва организмдин къурулушар арадал къвезва. 23-сурада 14-аятда и стадиядикай лугьузва (мана): «(Ахпа) Чна а ивидин лахтадикай — якIун кIус халкьна». («Потом создали из сгустка крови разжеванный кусочек».)
И делилдиз талукь яз ингье доктор Мора вуч лугьузватIа: «Малум хьайивал, 20-гьафтеда аялдин цIиринал (зародыш) епинал акьалжнавай теспягьрин кIалубра авай хкатна чир жедай лишан акъатзава, чпин кIалубдалди инсандин сарариз ухшар тир. Чна хъуьтуьл материалдикай цIиринин кIалуб туькIуьрна ва жизви адаз кIас гана. Арадал атай макет оригиналдихъ галаз гекъигна ва абур сад-садаз ухшар тирди чир хьана. Гьавиляй я кьван Къуръанда кIас янавай якIуз ухшар гъанвайди (разжеванный кусочек)». (Килиг: 2-шикилдиз).
(КьатI ама)
Ямин Мегьамедов,
диндин алим
