(Эвел – 2022-йисан 23, 24, 30, 31, 32-нумрайра)
(Къуръанда эмбриологиядикай вуч лагьанва?)
Алатай йисан гатуз «Лезги газетдин» 23, 24, 30, 31, 32-нумрайра диндин алим Ямин Мегьамедован «Чирвилер (илим) имандин рехъ я» тIвар алай макъала чапнай. И зегьметдин кьилин макьсад инсанрив Аллагьди ракъурнавай Пак Ктаб — Къуръан гьакъикъи илимдивай яргъа туширди, акси яз, инсаниятда прогресс вилик финин нетижада гила малум жезвай илимдин ачухунрикай, жуьреба-жуьре рекьерай пешекарри къейдзавайвал, 14 асир идалай вилик Къуръанда хабар ганвайди къалурун я. (Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, Ислам динди, Шариатдин чирвилер къачунихъ галаз сад хьиз, инсанриз дуьньядин крариз талукь хийир гъидай чирвилер къачунизни эвер гузва. Ислам диндин макьсад инсан авамвилин мичIивилерай савадлувилин экуьнихъ акъудун я. Тарихдай чаз мусурманрин арадай яшайишдин жуьреба-жуьре хилерай тIвар-ван авай пешекарар, алимар акъатайди, гьатта илимдин цIийи ачухунар малумар авур инсанар хьайидини ашкара я (белки, гележегда чун гьабурукайни рахан, Аллагьди гайитIа). Мугьаммад Пайгъамбардиз (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) Аллагьди ракъурай сифте сурани чирвал къачуниз эвер гунихъ галаз алакъалуди я (мана) «КIела (вуна, эй Пайгъамбар) ви Раббидин тIварцIелди — Вичи (вири алемар, затIар) халкьнавай» (96-сура, 1-аят).
Аллагьди вири инсаният патал эхиримжиди яз ракъурнавай и Пак Ктабда тарихдиз, астрономиядиз, физикадиз, географиядиз, геологиядиз, океанографиядиз, биологиядиз, ботаникадиз, зоологиядиз, медицинадиз, физиологиядиз талукь яз лагьанвай делилар гьакъикъи илимди эхиримжи асирра ийизвай илимдин ачухунра малумарзава. Аллагьди гайитIа, и нумрадилай гатIунна, чун са бязи темайрикай кьилди-кьилди рахада. И макъалада чи ихтилат эмбриологиядиз талукьди жеда.
Къуръанда ва суннада: эмбриология
Кьилди къачуртIа, Къуръанда ва Суннада Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) гафар ва крар, эмбриологиядиз талукь яз лагьанвай гафар эхиримжи йисара гьакъикъи илимдивай ачухариз хьанвай делилрихъ галаз кьазвайди тIвар-ван авай канадви алим, анатом, эмбриолог Торонто Университетдин гьуьрметлу профессор Кейт Мора тестикьарнава.
Википедияда кхьизвайвал, са видеозаписда алимди и кардин гьакъиндай лагьанва: «Заз лап ачухдаказ якъин я, и хабарар (яни инсан арадал къвезвай тегьердикай лагьанвай Къуръандин аятар) Мугьаммадаз Аллагьдилай ва тахьайтIа Илягьидилай (инал ада «Бог» гаф ишлемишнава) атанваз хьун чарасуз я. Вучиз лагьайтIа, вири а чирвилер, са шумуд асир алатайлани, гьеле малум хьанвачир (яни Къуръанда къалурнавай делилар гьакъикъи илимди цIийи технологийрин куьмекдалди эхиримжи йисара ачухарнавайди я). И карди заз Мугьаммад Аллагьдин ва я Илягьидин пайгъамбар тирдан гьакъиндай якъинвал гузва».
Маса чешмеда профессорди лугьузва: «За са шумуд йисуз Къуръан ва гьадисар чирун патал ахтармишунар кьиле тухвана, гьа са вахтунда дидедин къене цIир (плод) артмиш (развитие) жезвай къайдани гуьзчивилик кутуна (яни Къуръанда ва Суннада къалурнавай делилар гьакъикъи илимдалди малум хьанвай делилрихъ галаз гекъигна). Зун ихьтин фикирдал атана: гьеле 6-асирда ракъурнавай Пак тир Ктабда (яни Къуръанда) чеб алай девирдин илимдин дедилрихъ галаз тамамдиз кьазвай илимдин метлеб авай цIарар ава. И карди зун лап мягьетларна». Къейд авун лазим я, и алим 2019-йисан 25-ноябрдиз кечмиш хьана. Къуръандиз талукь яз ада авур хейлин видеозаписар интернетдин майданра, гьа жергедай яз, Ютубдани ава. И кардиз талукь яз ада илимдин макъалаярни кхьенва.
Сифте чун Къуръанда ва Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) гьадисра аял дидедин руфуна арадал къвезвай тегьер гьикI ачухарнаватIа, гьадакай рахада.
Къуръанда Аллагьди лугьузва (39-сура, 6-аят, мана): «Ада куьн куь дидейрин руфунра халкьзава са яратмишунин гьал муькуь яратмишунин гьалдин гуьгъуьнаваз пуд къат (тах) мичIивилера (руфун, аялдин кIвал, ген). Гьахьтинди я Аллагь — куь Рабби; (са) Адаз талукь я (вири) гьакимвал (агъавал). Авач ила́гьи (ибадатдиз лайихлу тир) Адалай гъейри; бес гьикI куьн элкъуьрзава (тавгь́иддикай, яргъаз ийизва Адаз ибадат авуникай)?!».
Къуръанда Аллагьди мадни лугьузва (23-сура, 12-14-аятар, мана): «Ва, дугъриданни, Чна инсан халкьнава къаришугъдикай — чепедикай тир. (12) Ахпа Чна ам стIал яз «амукьдай мягькем чкада» (дидедин руфуна) эцигна. (13)Ахпа Чна а стIалдикай — ивидин лахта халкьна, (ахпа) Чна а ивидин лахтадикай — якIун кIус халкьна, (ахпа) а якIун кIусуникай Чна кIарабар халкьна ва ахпа Чна кIарабрал як акьалжна. Ахпа Чна адаз маса гьал (руьгь туна чан гъана) арадал гъана. Бес, лап берекатлу я Аллагь — яратмишдайбурун виридалайни хъсанди (гьар са шей лап хъсандиз, тамамдиз халкьдайди)! (14)».
Са гьадисда Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) лагьанва (мана): «НутIфа (яни дидедин руфуна маядин стIал) эцигай яхцIурни кьве йиф алатайла, Аллагьди малаик ракъурзава, Ада (аялдин цIириниз (зародыш)) кIалуб (суьрет) (халкьзава) — япар, вилер, хам, як, кIарабар. Ахпа ада (малаикди) Адавай хабар кьазва: «Я Рабби, ам гьи жинсининди жеда, эркек ва я диши?». Ахпа Аллагь Таалади кьисмет ийида Вичиз кIан хьайи кар ва малаикди ам кхьида…» (Муслим).
Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) мадни лагьанва (мана): «Вичикай куьн гьар сад халкьзавай шей (яни маядин стIал) дидедин руфуна яхцIур йикъан къене кIватIзава. Ахпа ам гьа икьван вахтунда ивидин лахтадин гьалда жезва ва гьакьван жакьванвай кIусунин (гьалда)». Идалай кьулухъ адан патав малаик ракъурзава — ада руьгь твазвай. Адаз (малаикдиз) кьуд эмир ганва: «Адаз ризкьи, вахт (яни ам гьикьван яшамиш жедатIа), кIвалахар (яни ада ийидай крар) ва ам бахтсуз жедани, бахтлу жедани (гьа кар) кхьин» (Бухари ва Муслим).
(КьатI ама)
Ямин Мегьамедов,
диндин алим
