Халикьди инсанар ва вири алем халкь авурдалай кьулухъ Ада абур гьакI тунвач: Ада вири крар идара ийизва, виридаз ризкьи гузва, махлукьриз расулрилай Ктабар ракъурна, Дуьз рехъ къалурнава. Вири ин­саниятдиз эхиримжи расул ракъурдайла, Аллагь-Таалади а кардив кьадай гьалар, себебар гьазурна. Мисал яз, ярашугъ чка хкягъун. Эхиримжи расул ракъурдай чка яз Аравиядин полуостров хкягъунин жи­гьет­дай Аллагьдин патай еке сирер ва зурба себебар ава (а кардикай кьилдин макъа­ла кхьиз жеда).

Аллагь-Таалади эхиримжи расулдиз, адан керчеквал, гьахъвал тестикьарун яз, вири инсаният патал ракъурнавай керемат-аламат тир Ктабда лагьанвай сифте гафунихъ лап чIехи метлеб хьун лазим я! Гьа­къи­­къатда, Аллагь-Таалади Къуръан инса­ниятдиз инсанар ягъалмишвилин зулуматрай, ми­чIивилерай, авамвиляй, куфрдай акъатун патал — чирвилерин, илимдин нурдихъ, дуьз инанмишвилихъ ва Имандихъ эвер гун патал (авудна) ракъурнава! Гьавиляй Аллагь-Таалади Къуръанда ракъур­навай сифте келима “Икъраъ!” (мана — “КIела!”) я. Яни Исламди вири инсанриз чирвилер къачунихъ, кIелунихъ эвер гузва.­

Пак Къуръан вири патарихъай зурба мужизат, аламат я:

— чIалан устадвилин, баяндин жигьет­дай;­

— ада авай шариатдин (къанунрин) жигьетдай;

— илимдин, чирвилерин жигьетдай;

— шииратдин манайрин жигьетдай;

— ана авай гьахъ хабаррин, вакъиайрин жигьетдай — виликдай тарихда хьайи ва гележегда дуьньядани Эхиратда жедай;

— вич гьич дегиш тахьана амукьунин жигьетдай.

Къейд ийин хьи, вири пайгъамбаррин керематар-аламатар абурулай кьулухъ акъваз хьана. Амма Мугьаммад пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) зурба аламат — ажеб Къуръан — адалай кьулухъни вучиз амукьнава? Вучиз лагьайтIа, виликдай хьайи пайгъамбаррин гьар садан кар адалай гуьгъуьнай къвезвай пайгъамбарди тестикьариз, давамарзавай. Яни инсаниятдиз гьамиша Дуьз рекьин регьберар — пайгъамбарар авай  ва абуруз расулрин керчеквал тестикьарзавай керематар-аламатарни аквазвай. Эгер чи Пайгъамбардилай кьулухъ (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) адан зурба аламат — Къуръан амукьна­чир­тIа, адалай гуьгъуьниз Къияматдин Йикъалди къведай несилриз ягъалмишвиле гьатдай ва Иман кьабул тавур инсанривай Къияматдин Юкъуз, чаз Ви пайгъамбарар акуначир лугьуз, чеб гьахъардай уьзуьр-себеб гъиз жедай. И ва маса себебриз килигна, эхиримжи Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) зурба аламат Къияматдин Йикъалди амукьда!

“Къуръан-уль-Карим” вири инсаниятдиз Халикьдин патай тайинарнавай къанун ва Дуьз рекьин регьбер я. Мугьаммад пайгъамбар (Аллагьдин салават ва салам­ хьуй вичиз) лагьайтIа, Къуръан и чилел кьиле тухунин, кардик кутунин жигьетдай тешпигь авачир чешне я. И Ктаб акьул авай инсанар патал — камаллу насигьат, диндар крар ийизвайбуруз шад хабар я, диндар крар ийизвайбуруз ва гунагькарриз зурба игьтиятвилин хабардар я. Винидихъ къейд авурвал, Къуръан илимдин ва чирвилерин жигьетдай мужизат ва аламат я.

ЧIехи алимри лугьузва: дуьз (гьахъ) чирвилери Къуръандиз гьич аксивалдач, Къуръан  Аллагьдин патай атанвай Гьахъ тирвиляй! Чи вахтара (алай аямда) алимри­ гьар жуьредин илимрай ачухнавай цIийи гьа­къикъатрикай ва тежрибайрикай, машрикь патани ва магъриб патани, Пак Къуръанда 14 асир (1400 йис) идалай вилик раханва!

Мугьаммад пайгъамбардиз (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) а илимрин гьакъикъатрикай, дикъетлу ва де­рин чирвилерикай ни хабар гана?! Ни хабар гана адаз гьуьлерин сирерикай, чилин къенепата авай крарикай, цаварин лап вини къатарикай, абурун сирерикай?.. Инсаниятдиз ракъурнавай виридалайни чIехи мужизатди ва аламатди — Къуръанди. Къуръанда авай гьар са аятда Аллагьдин патай тир чирвилерни малуматар ава.

Диндин ва илимдин (чирвилерин) арада тунвай чаравал (зидвал)

Чи девир илимдин девир я, илимрин цIийи ачухунрин замана я. Илимди инсанрин винел гьукум (агъавал) къачунва ва абуру ам (илим) адаз аксивалзавай вири шейэрилай виниз акъуднава. Гьайиф хьи, диндин ва илимдин арада къундармишнавай чаравал (ара, хъиткьер) арадал атанва ва и гьерекат исятдани давам жезва. И карди Европадай ва хейлин маса уьлквейрай дин михьиз акъудна, яргъа авунва. Инсанри дин ва илим кьве аксиба шейэр хьиз, абурукай сад аваз хьайитIа, муькуьди чарасуз чукурун (гадарун) лазим тирди хьиз фикирна.

Чаравал (ара, хъиткьер) хьунин се­беб­рикай сад Тавратда ва Инжилда хьанвай (чIуру) дегишвилер я. Ягьудри ва насарайри (чувудрини  хашпарайри) Таврат­дани Инжилда дегишвилер турла, чпин па­тай бязи шейэр алава хъувурла (кухтурла) ва гуьгъуьнлай жуьреба-жуьре илимар вилик фейила, а чирвилер насарайрин кешишрин ва ягьудрин алимрин (абуру Аллагьдин тIварцIихъай а ктабрик кухтур) фикирриз аксиба хьана. Нетижада тайин са илим чирнавай алим кас, и кар акваз, Аллагьдин Калам я лагьана тIвар ганвай Ктабдин гьакъиндай шаклу жезва. Алимди вичи вичикди фикирзава: ибур заз зи ви­лералди аквазвай ва зи акьулди кьатIуз­вай­ илимдин гьакъикъатар я (винидихъ тIвар кьур Ктабда авай гафариз аксиба тир). Ихьтин шартIара кьведакай сад гьахъ яз акъатзава ва абуру чпиз чпин гьиссералди дуьз (гьахъ) яз аквазвайди хкяна, кьвед лагьай­ди — чпив дегишвилер кухтунвай жуьреда агакьарнавай (диндин Ктаб) инкарна.

Илимдин гьерекат (мезгьеб) мусурманрин чилерални агакьайла, мусурман уьмметдин душманриз динэгьлийрин арада, куь динни гьа чи дин хьтинди я лугьуз, чIуру фикир тестикьариз кIан хьана. Анжах абуру  Къуръандикай са гьарф кьванни дегиш тахьанвайди рикIелай алудзава. Абуруз­ Аллагьдин нур туьхуьриз (хкудиз) кIанзава, амма Ада Вичин нур гьар гьикI хьайитIани тамамарда. Дугъриданни, Аллагьди гьахъ винел акъудзава ва ам иллаки илимдалди вине твазва. Гьакъикъатда а илимри (дерин чирвилери) Къуръандизни Суннадиз къуллугъзава. Къуръандик гьич са пата­хъай­ни таб кутаз, са куьнивайни ам чIуриз же­дач, гьикI лагьайтIа, ам Аллагьди хуьзва­.

ЧIехи алимар гьакъикъатдив агакьзава

И кар Европадай ва Америкадай тир чIехи алимрини тестикьарзава. Абурукай сад Франциядин чIехи хирургрикай (жерягьрикай) тир Морис Бюкай я. (Вичин илимдин рекьиз талукь яз) Исламдикай ван хьайила, ада лагьана: “Чарасуз я за Къуръандикай чирвилер къачун!”. Ада сифте Къуръан, гуьгъуьнлай Тавратни Инжил чирна ва ам ихьтин фикирдал атана: “Тарихди Тавратни Инжил дегишарнавайди, Къуръан дегишар тавунвайди субутзава. Им зи ктабдин сифте пай я”.

(КьатI ама)

Ямин Мегьамедов, диндин алим