26-июль — Дагъустандин Конституциядин югъ
И йикъара чна, РФ-дин Конституциядик цIийи алаваяр, дегишвилер кухтуна, адан кьетIенвилер, лайихлувилер гьихьтинбур ятIа веревирдзава.
И девир чи республикадин Конституция кьабулай йикъал-суварални ацалтзава. 26-июль тарихда Дагъустан Республикадин Конституция кьабулайди яз гьатнава. Гъилевай йисуз ам чна 24-сеферда къейдзава.
РикIел хкин: РД-дин цIийи Конституция 1996-йисан 26-июлдиз кьабулнай. Ам а чIавуз чи республикадин общественностдин гегьенш къатари чпин собранийрал, маса жуьре мярекатрал, СМИ-рин такьатра веревирднай ва, вири халкьдин референдумдин нетижа яз, Кьилин Закон — Конституция кьабулнай. Гьа чIавалай инихъ суварни кьиле тухузва.
Конституция — Кьилин Закон, обществодин вири къатари сад хьиз кьабулнавай законринни къанунрин бин-бине, обществодин фундамент я. Адал чи вири уьмуьрдин, чна чун инсанрин тайин тир кIватIал-общество тирди субутзавай ва кьиле тухузвай дарамат арадал гъизва. Ам хъсанди, дурумлуди, дуьзгуьнди, мягькемди хьунилай дараматдин вири мумкинвилер, асайиш, яшайиш, уьмуьр, къенин югъ ва гележег аслу жезвайдал шак алач.
Конституцияди чун жуван хсуси уьмуьр, тартиб, къурулуш, ирс, тарих, вилик финин рекьер, мумкинвилер, азадвилер, ихтиярар авай республика тирди субутзава.
РД-дин Конституцияда къейднавайвал, чун чIехи Россиядин Федерациядин садавайни къакъудиз тежедай, вичин рехъ, уьмуьр, кьетIенвилер, аслу туширвилин заминвилер, виликди финин мумкинвилер авай субъект — республика я. Тарихдин девиррив гекъигайла, им чIехи агалкьун, чIехи дережа тирдал шак алач.
Чун гзаф миллетрикай, чIаларикай, культурайрикай, динрикай, адетрикай, тIебии мумкинвилерикай, кьетIенвилерикай ибарат тир чIехи Федерацияда вирибурухъ галаз сад хьтин ихтиярар, азадвилер, мумкинвилер авай субъект тирди чи Конституцияди заминламишнава. Гьелбетда, адан асул бинеяр РФ-дин Конституцияда къалурнава. Чи асул вири законар, ихтиярар, заминвилер РФ-дин Конституциядал асаслу я. Абурулай алава яз, чахъ чи милли кьетIенвилерни, чIалар, культураяр, литератураяр, чи хъсан адетар хуьнин игьтияжарни ава эхир! И милли кьетIенвилери — этнополинимияди этнополитикадин махсус законар кьабулунни истемишзава. Иник Дагъустандин халкьарин чIалар, литератураяр, культураяр, адетар, асиррай чав агакьнавай кьетIен ирс хуьн, чирун, ахтармишун, виликди тухун хьтин итижарни акатзава. Конституцияди, РФ-дин Конституция бинедиз къачуналди, чи хсуси кьетIенвилерни раижзава, абур вири Россиядин халкьарин итижрин сад тир жергеда твазва. Яни чи Конституция чIехи Россиядин Конституциядин са берт, хел хьиз я. Иниз килигна, РФ-дин Конституциядик кухтунвай хьтин хейлин дегишвилер, цIийивилер чи Конституциядикни кухтадайдал шак алач.
Конституцияди чахъ чи герб, пайдах, гимн, чи руьгь, тарих, ирс, уьмуьр, къенин ва пакадин югъ авайди раижзава, сифте нубатда, чахъ чи азадвилер (яшайишдин, сеняткарвилерин, диндин, чIалан, культурадин ва икI мадни) ва гьа рекьерай ихтиярарни авайди заминламишзава. И карди чи общество демократиядин жигьетдай гьикьван вилик фенвайди ятIа, чи обществодин ва государстводин къурулуш гьикьван цивилизованныйди — илимдинни чирвилерин рекьерай виликди фенвайди, мягькемда ятIа, гьам раижзава.
Дагъустан алай аямда, Россиядин Федерациядин къакъудиз тежер са пай яз, сад тир уьлкве, гзаф халкьарикай ибарат тир къул яз виликди физвайди вири дуьньядиз машгьур хьанва. Иллаки 1999-йисан август-сентябрь варцарин вакъиайрилай гуьгъуьниз, чи республикадин чилел, адан аслу туширвал, суверенитет магълуб ийиз кIанз атай бандитрин международный кIеретIар дарбадагъ авурдалай кьулухъ, чун дагъустанвияр — россиявияр тирди, чун са душмандин кьуьруькривайни усалариз, агъузариз, сад-садавай къакъудиз тежерди субутна!
А вахтарилай инихъ алатнавай девирда Дагъустан мадни мягькемди, вири халкьари садвилелди зегьмет чIугвазвай, экономика, культура, яшайиш хкажзавай къуватлу республикайрикай сад тирди гьакъикъи краралди раижзава. Ина вири халкьариз, миллетриз сад хьтин ихтиярар, мумкинвилер ава. ТIебиатдин шартIарал гьалтайлани, ина, лап кьуру субтропикрилай эгечIна, эбеди муркIари кьунвай дагъларив агакьна, вири ава. Ина, садрани муркIади кьан тийидай гьуьлуьн международный порт авайди хьиз, гьакьван девлетлу тIебиат авай Самурдин, Табасарандин, Тляратадин тамар, Сарихум хьтин къумадин бархан (дагъ), Ярудагъ хьтин альпинизмдин кукIушар, Сулакдинни Самурдин гуьзел чарчарар, Дербентдин къадим Нарын-къеле, Каспийскдинни Къизлярдин махарик жедай хьтин промышленностдин карханаяр, Ахцегьрин чими ятар ва гьакьван атирлу ичер, чи гекъигун авачир хьтин чехирарни коньякар, къиметлу жинсерин балугъар, Гергебилдинни Мажалисдин емишрин мижеяр, мад ва мад аламатар — фикир желбдай затIар ава…
Тарихдин девирда Дагъустандиз татай савдагарни сиягьатчи, алимни писатель, маса мугьманар хьанач. Абуру чакай анжах хъсан келимаяр лагьанва. Гьатта чапхунчияр яз атайбурузни дагъвийри чпин жуьре “тарсар”, “насигьатар” гана. Гьавиляй Дагъустан къени къагьриман устIаррин, къадим чIаларин устадрин, гьакьван гьевеслу ва сеслу манийрин, зарб кьуьлеринни къуватлу пагьливанрин, михьи фанни гьакьван ширин церин, инсан юмшагъардай гьавадинни ракъин нурарин уьлкве яз машгьур я.
Конституцияди чаз, и вири мумкинвилерин сагьибар яз, мадни гьунарлудаказ виликди фидай мумкинвал гузва.
Им чи гуьзел суваррикайни сад яз календарра гьатнава. Адет яз, и юкъуз чи шегьеррани районра, хуьрера, шадвилин собранийрихъ галаз сад хьиз, чIехи майданарни, чи агалкьунар къалурзавай выставкаярни, базарарни тешкилзавайди я. ЦIинин йисуз “коронавирус” лугьудай завалди-тIугъвалди гзаф крариз мумкинвилер ганач. ЯтIани сувар сувар я. Ада чаз гьар са кIвале, хизанда, коллективда хъсандиз ял ядай, авур ва тавур крар веревирд хъийидай, сада садан гуьгьуьл кьадай мумкинвал гуда.
Сувар мубаракрай, гьуьрметлу дустар! Къуй куь кIвалера шадвал, гьуьрмет ва берекат хьурай!..
Мердали Жалилов,
РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник
