Балугъдивай яд галачиз яшамиш тежервал, инсандивай чIални рахун галачиз яшамиш жедач. ЧIал, иллаки дидедин чIал, дуьздаказ, михьидаказ чир хьун — им инсандин руьгьдин, кьилин винизвал я. И месэла гьялун патал гьам хизан, гьам школани алахъна кIанда. Хайи чIала — хайи халкьдин къилих, тарих, рикIел хуьнар, адетарни къайдаяр, дуланажагъ, яшайиш, камал, насигьат — вири ава. Хайи чIал — им ата-бубайрилай несилрилай несилрал агакьзавай аманат, ам хуьн, фасагьат­диз чирун гьар са миллетдин векилдин важиблу везифа я. Жуван чIал чир хьуни инсан гьи миллетдин векил ятIа тестикьарзава. Вучиз лагьайтIа, хайи чIала хайи халкьдин руьгь ава, ада инсанар сад-садав агудзава, адан сифте гафунилай инсандикай хайи халкьдин хва, руш жезва.

Эцигнавай дарамат гьикьван гуьр­чег кIалубринди, акунар алайди хьайи­тIани, эгер адан бине мягькемди туш­тIа, а дарамат яргъалди амукьдач, чкIида. Гьавиляй гьар са диде-бубади, хизанди бинедилай, дидеди гузвай некIедихъ галаз санал хайи чIалан верцIивилин дад чирун, халкьдин агалкьунрал, жуван хайи макандал дамахунин гьиссерни кутун лазим я. “Дана — епинамаз, аял — кьепIинамаз” лугьудай чи бубайри. Гьавиляй гьар са хизанди вичин вилик ихьтин месэлаяр эцигун лазим я:

— аялриз хайи чIал кIанарун ва ам чирунал рикI хьунин гьиссер деринарун;

— чIалав гьуьрметдивди эге­чIун;

— чIал дериндай чирун ва ам михьиз хуьн.

Чна хайи чIалаз дидедин чIал гьавайда лугьузвач. Дидедин чIал, кьепIи­нилай башламишна, аялдин япара авай лайлайдин сес, аялдин шадвал я. Дидедин чIалан гафуни инсан хайи халкьдив, адан адетрив, тарихдив, ду­вулрив агудзава. Чпин аял гьи чIа­лалди рахадатIа тайинарзавайди ди­де-буба я, иллаки — диде. Эвелни-эвел аялдиз хизанда хайи чIалан ван дидедивай къвезва. Аялриз хайи чIал хъсан чир хьуни а хизанда миллетдин­ меденивал гьи гьалда аватIа чирзава. Исятда гьар са хизандин вилик четин ва дериндай гъавурда гьатна кIанзавай месэлаяр ква:

— Россия, Дагъустан — дуствилелди яшамиш жезвай гзаф миллетрин уьлкве я;

— чун неинки са жуван хайи халкьдивни чIалав, гьакI амай халкьаривни гьуьрметдивди эгечIун лазим я;

— жуван хайи чIал, жуван халкьдин меденивал чир тахьайтIа, чаз амай халкьарин милли медениятни чир хьун мумкин туш.

Им акI лагьай чIал я хьи, гьар са за­тIунин неинки са винел патан акунар, гьакI къенепата хуьзвай затIу­нихъни гуьрчегвал ва дад хьун лазим я. Жуван чIал чир тахьун — им хайи халкь­див хаинвилелди эгечIун я. Хайи чIал аялриз кIанарзавайдини диде-бубадин, иллаки дидедин мез я. Чна чи аял вахтар рикIел хкин. Вири хизан кIватI хьанвай арада, вирида са кIва­лах-мел ийидай вахтара, са мах ахъая лугьуз, чун диде-бубадилай алатдачир. Гьикьван гуьрчег махар, кьисаяр, къаравилияр, мисалар, мис­кIалар, манияр ава чи халкьдихъ!  Диде-бубади абур ахъайдайла, чун а саягъда кисдай хьи, гьатта тIветIрен ванни къведай. Аял хайи чIалан гуьр­чегвилел, адан хуш везиндал ашукьарзавайди хайи халкьдин гуьзел эсерар я. Аялдиз вичин халкьдин тарих, дувулар чир хьана кIанда. Заз дувулриз талукь халкьдин са кьиса рикIел хкиз кIанзава.

Лугьуда хьи, са девирда са хуьруьн кьилихъ галай майдандин къерехда лап иердиз, гумрагьдиз чинардин тар экъечIнавай. Ам акьван гуьрчегдиз аквазвай хьи, ара-бир адаз килигиз халкь кIватI жедай, жегьилар гуьруьш жедай. Дамах акатай чинардин пешери, хилери, танди сада-садав гьуьжетда. Хилери лугьуда хьи, тарцин гуьзелвал чпелай аслу я, пешери лугьуда — чпелай, тандини — вичелай. И ван къвезвай дувулривай эхиз жедач. Дувулри лу­гьуда: “Тарцин гужлувал чалай аслу я, туштIа, кили­гин”. Авахьна пешер. Са шумуд йи­къа­лай тарци мадни гужлуз таза пешер хкана. Хкатна хилер — са шумуд йикъалай цIийи хилер хкана, мадни гуьрчег хьана чинар, гьатта кьакьанни хьана. ХкечIна дувулар. Тар ярх хьана михьиз, пешерни, хилерни, танни кьураз башламишна. Абуру дувулриз, чкадал хъша лу­гьуз, тавакъу авуна. Дувулриз абурун язух атана ва чкадал хъфена, тарцел чан хтана. Дувулри лагьана: “Уьмуьр авай гьар са затI вичин дувулралди мягькем я. Дувулар квачир затI фад кьурада, ярх жеда”. Чи дувулар чи чIа­ла ава. Гьи­кьван чна чи чIал, хъсандиз чирна, хвейитIа, гьакьван чи дувулар мягь­кем жеда.

Дидеди аялдиз махарихъ галаз санал вичин бадедин, чIехи бубадин уьмуьрдикайни адетрикай суьгьбетар авуртIа, гьикьван хъсан жеда. Хайи чIа­лалди лугьузвай лайлаяр, манияр, мискIалар чирайтIа, мадни хъсан я. И кар чна тIвар-ван авай шаиррикай малуматар чирдайлани, субут жезва.

Алай йисуз вич дидедиз хьайидалай инихъ 90 йис тамам жезвай рагьметлу Алирза Саидован уьмуьрдикай алим Гьажи Гашарова икI кхьенва: “Лезги чилин гуьзел тIебиатди, уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефриз талукь хайи халкьдин манийри, риваятри, махари, мисалри, мис­кIалри шаирдин зигьинда дерин гел туна. Вичихъ чIалар туькIуьрдай алакьунар авай, хайи халкьдин сивин яратмишунар хъсандиз чидай шаирдин диде Марията хциз зурба таъсирна. ГъвечIи чIавалай Алирза халкьдин эсеррал рикI алаз чIехи хьана”. Шаирди гележегда халкьдин эсеррин бинедаллаз зурба метлеб авай эсерарни арадал гъанай. Эхь, хайи халкьдин мецин яратмишунрал аял рикI алаз чIехи авун гьар са хизандин буржи я.

Абур галачиз чIал чирун къафун галачиз кьурай фу тIуьр мисал жезва. Жуван халкьдал, хайи макандал, дидедин чIалал, игит рухвайрал дамахунин, абурув гьуьрметдивди эгечIу­нин гьиссер аялдин рикIе, лампадин экв хьиз, куькIуьрун диде-бубадин важиблу везифа я. Аялар хайи чIалал рикI алаз чIехи хьун неинки аялрилай, гьакI хизанда чIехибур чеб хайи чIалав эгечIзавай тегьердилайни аслу жезва. Аялрин сифтегьан тербиячияр-муаллимар дидени буба я. Хизанда гъвечIи чIавуз къачур чирвилер аялри вири уьмуьрда хуьзва. Школа аялриз михьи литературный чIал чирунив эгечI­зава. Хайи чIалан кьисмет гьар садалай аслу я.

Алай вахтунда чIал чир тахьунин себебрикай сад ам я хьи, аялри гзаф вахт кIвале диде- бубадихъ галаз ваъ, телевизордин кIане ацукьна, теле­фонра, планшетра акъудзава. И карди чIе­хибурув рахунин, алакъа хуьнин, ктабар кIелунин вахт тIимилар­за­ва. ЧIе­хибуруни, аялар секиндиз ацукь­нава лу­гьуз, артух фикир гузвач. Абурун арада рахунин алакъа жезвач. Телевизордин кIане, телефон, планшет гваз жезвай вахт ди­де-бубади низ гзаф мисалар, мискIалар, абурун дуьз ­жавабар чиз­ватIа, ни устаддиз ктабдай мах кIел­датIа ва я ма­са гьуьжетрал желб ийиз алакь­найтIа хъсан жедай. Телевизордин кIа­не, телефон гваз ­ацукьуни хайи чIал чир хьунин кардиз генани гзаф кьецI гузва. Аялни кьве чIал какадарна рахазва, чIал харчи ­ийизва.

Аялар диде-бубайрин гуьзгуьяр я. А гуьзгуьдай вичин суьрет дуьз акунни гьар са диде-бубадилай аслу ­жезва.

Диде-бубади, чIал хвена, ам чирна, амай чIаларни чир хьун инсандин кьилин винизвал тирди аялдин кьиле туна кIанда. Гьайиф жедай кар ам я хьи, гзаф диде-бубаяр исятда школайра чпин аялар, хайи чIалан дадни такунмаз, школадиз атай сифте йи­къалай чIал чируникай азад авунин арзаяр гваз физва. ЧIал халкь хуьзвай, миллет ава лугьузвай алат тирдан гъавурда абуруз гьатиз кIанзавач. Эгер инсандиз вичин хайи чIал, адан тарих, меденият чизвачтIа, адаз вич а халкьдин векил я лугьудай ихти­ярни авач. Дидедин чIалахъ хьтин ширинвал, гуьрчегвал, чимивал мад гьи чIалахъ ава? Гьеле вилик вахтара дворянри чпин аялрив, хайи чIални кваз, вад чIал чириз тадай — им абуру кьилин лап ви­низ тир лишан яз ­гьисабзавай. Хайи чIал чирунивай яргъа хьун — им кьилин агъузвал тушни? Чи машгьур  шаир Алирза Саидован  ­“Зи лезги чIал” шиирда ихьтин цIарар ава:

Лезги мектеб, Эминан сес авачир,

Лезги аял, дидедин мез авачир,

Валлагь, чIуру тегьер я.

Эгер чаз чи чIал, халкь амукьна кIан­­­заватIа, зи фикирдалди, ихьтин серенжемар  кьилиз  акъудун  чарасуз я:

— кIвале, куьчеда аялрив диде-буба хайи чIалалди рахан;

— аялриз гъвечIи чIавалай халкь­дин мецин эсерар кIанарин, чирин, кIелин, суьгьбетар ийин;

— жуван чIални чирна, хвена, амай чIаларивни гьуьрметдивди эгечIин;

— хайи чIалакай мектебра азад авунин кардал къадагъа эцигунин патахъай республикадин дережада серенжемар кьабулин;

— дидедин чIал чирунин къанун, гьукуматдин кьвед лагьай чIалан дережа гана, къарар кьабулин.

ЧIал чи халкьдин руьгьдин чирагъ я. Къуй а чирагъ садрани хкахь тавурай, адан ишигъ, гена гужлу хьана, алемдиз чукIурай!

Гъулангерек  Ибрагьимова, шаир,

РД-дин лайихлу муаллим,

РФ-дин образованидин гьуьрметлу работник,

РФ-дин писателрин Союздин член