Халкьдин мецин эсеррихъ гелкъвезвай вири  пешекарри хиве кьазвайвал, лезгийрин фольклорда виридалайни гзаф манияр ава. Чна баядар, бендер, кьуд цIарар хьтин тIва­рар ганвай и эсерар ктабриз, журналриз, кIватIалриз акъатнава. Фоль­клор кIватIунин кардив рикIи­вай эгечIай чи бязи пешекарри халкьдивай вишералди манияр ва ма­са эсерар кIватIна. Анжах чи машгьур шаир Забит Ризванова КцIар райондин халкьдин яратмишунрин кIвалин директорвиле кIвалахай йисара 20 агъзур мани, вишералди къаравилияр ва махар кIватIнай. 2003-йисуз Ризван Ризванова Забит муаллимди кIватIай манийрикай туькIуьрнавай “Кьибле патан лезгийрин манияр” тIвар ганвай ктабдин I жилд (том) чапдай акъудна.

Советрин девирда манияр кIватIунин кардик Гьажибег Гьажибегова, Агъалар Гьажиева, Мегьамед Гьажиева, Айбике Гъаниевади, Фируза Вагьабовади, Гьажи Гашарова ва масабуру чIехи пай кутуна. Гьайиф хьи, икьван крар кьиле тух­ванатIани, чи манияр гьеле кIватI­на куьтягьнавач.  ИкI тирди чи тIвар-ван авай къелемэгьли  Седакъет  Кери­мовадин  и йикъара Бакудин “Азер­байжан” чапханада басма авунвай “Зи зари халкь” ктабдини субутзава. Шаирди вичин 24 лагьай­ ктабдиз дуьшуьшдай ихьтин тIвар ганвайди туш. КIелдайбур суьгьуьр­да твадай икьван иер, метлеблу манияр теснифзавай халкьдиз зари талгьана мад вуч лугьуда кьван? Ав­торди кхьизвайвал, кьуд цIарцIе са романда гьакьдай хьтин дерин метлебар гьакьардай зурба алакьунар ава чи халкьдихъ? И алакьунар цIийи ктабдай генани хъсандиз кьа­тIуз жезва.

“Зи зари халкь” С.Керимовадин алай йисуз чапдай акъуднавай манийрин кьвед  лагьай ктаб я. Сад ла­гьайди са шумуд варз вилик, “Кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарин фольклор” сериядай яз, Азербайжандин милли илимрин Академиядин фольклордин  институтди басма авуна. И проектдин кьил республикадин машгьур алим, академик Мухтар Казымогълу (Иманов), ктабдин редактор Дагъустандин госуниверситетдин профессор Гьажи Гашаров я. Ктабда 1100 кьван лезги баядар ва гьакIни сифте яз ав­торди вичи азербайжан чIалаз элкъуьрнавай 420 кьван баядар гьатна­ва. Неинки лезги, гьакI азербайжанви кIелдайбуруни гзаф хушдиз кьабулай и кIватIалдилай гуьгъуьниз лезги манийрин кьилдин ктаб басма авун чIехи вакъиадиз элкъвена.

Авторди ам гзаф зегьметар чIугуна арадал гъанва. 20 йисан къене Азербайжандин, Дагъустандин ва Туьркиядин 60-далай гзаф лезги хуьрера къекъвена, 110 кьван баядрин устадривай агъзурралди манияр кIватIнава. Ктабда 1100 кьван манияр, 50-далай гзаф баядрин устадрикай малуматар гьатнава. Баядрин чIехи пай икьван гагьди чап тахьанвайбур я.

Чи фольклор чирзавай илимдик пай кутазвай, иер нехишралди ранглуз туькIуьрнавай цIийи ктабдихъ са шумуд кьетIенвал ава. Сад лагьайди, С.Керимовади, виликан авторрилай тафаватлу яз, ктабда халкьдин мецин эсеррин устадрикай куьрелди кьуру малуматар ваъ, абурун шикиларни галаз марагълу очеркар ва зарисовкаяр ганва. Гьавиляй кIел­дайбуруз “Селей лугьуз атуй эл­лер”, “Назифатан гьарай”, “Хьилерин баде”, “Магьиятан йи­къар­ган” хьтин очеркрай ва маса кхьинрай баядрин устадрин суьретар аквазва. Гьа и карди кIелдай­буруз баядрин устадри гьар сада арадал гъанвай цIийи­вилер хъсандиз кьатIудай мумкинвал гузва.

Кьвед лагьай кьетIенвал лезги манийрин география гегьенш хьунухь я. Икьван гагьди чи пешекарри чара-чараз, я анжах Дагъустандин, я Азербайжандин лезгийрин манияр кIватIна чапнава. Гьатта и кьве республикада яшамиш жезвай чи халкьдин манияр санал басма авунвач. Сифте яз Седакъет Керимова и чIуру деб арадай акъудиз, чи халкь хьиз, маниярни агудиз алахънава. Адан ктабда чи пешекарри садрани кIватI тавунвай Къуба, Хачмаз, Къебеле, Шеки ва Исмаиллы райондин, гьакIни Туьркиядин  бязи лезги хуьрерин манияр гьатнава. Гьавиляй “Гьар чкадай са  суракь” чIукуна ганвай “Бакуд рекьел кьакьан чинар”, “Къуба пата цав рахана”, “Дербенарин дерин гьуьле”, “Ахцегьарин сал арада”, “Чан Куьредиз акъатай яр”, “За Ширванда никIер цана”, “Шеки пата илигайд я”, “Кьасумхуьре базар ава” хьтин кьилери кIелдайбур гьасятда чпихъ ялзава.

Гьа инал лугьун хьи, авторди фи­­кир желбдай са кар мад авунва. Ви­ри манияр темайрив кьадайвал системада тунва. Месела, дагъларихъ галаз алакъалу тир манияр “Кьа­кьан дагълар мад кьакьан хьуй”, “Шагь дагълара хар къваза­ва”­, “Шалбуз дагъдин хураллай пIир”, “Гатун дагъда рагъ акьуна”, “Яру дагъдал яр акьалтна” хьтин тIвара­рик кваз, чи вацIарихъ галаз ала­къалу баядар “Кьулан вацIал кьу­ларин муьгъ”, “Шагьнабатдин сел атана” ва маса тIварарик кваз ганва.

Малум тирвал, муьгьуьббатдин манияр, бендер гзаф чIавара чи ру­шари, дишегьлийри туькIуьрдай ва абуру лугьудай. Рушари гзафни­-гзаф чпин ашкъидикай, рикIиз кIани гададикай, кIанидаз вич кьисмет та­хьуникай, муьгьуьббатдикай хабар такьазвай диде-бубадикай, чеб та­кIандаз гуникай чIалар теснифдай. Чпихъ шаирвилин алакьу­нар авай, чпи манияр туькIуьр­за­вай дишегьлийрин яратмишунра и тема гуьтIуь кIалубрай акъатна генани девлетлу­ жезва. Месела, С.Керимовади чпикай сифте яз чирвилер гузвай XVIII виш  йисарин эхирра яшамиш хьайи Яргун Селея, 1800-йисуз дидедиз хьана, 120 йиса аваз вичин дуьнья де­гишарай Саяд Периди, алатай асирда яшамиш хьайи Сусанханум Келбалиевади, Саимат Нурметовади ва масабуру манияр, бендер гзаф иердиз туькIуьр­нава. Абур ге­къи­гун­ралди, тешпигьралди иллаки­ девлетлу я. Санлай и манийра ге­къиг­за­вайди кьве шикил: тIебиат­дин­ди ва инсандин рикIинди ятIани, гьа са вахтунда абурун авторар ви­ри­ алемдин дердийрихъни гел­къвез­ва. Гьавиляй и манийриз халкь­динвал хьиз, инсаниятвални хас я.

Фикир желбдай маса кьетIен­вал. Ктабда итимри туькIуьр­навай маниярни гьатнава. Дишегьлийрин манийрив гекъигайла, и эсеррин ма­на-метлеб, гевилар, абур туь­кIуь­­рунин къайдаяр са кьадар тафаватлу я. Ина рушан иервилин тарифди, кIанивиликай авай михьи хиялри ва майилри гзаф чка кьазва. И манийра кIаниди тIебиатдив, багъдив, цуькверив, ракъинив, вацрав, гъетерив гекъигзава. Гьа са вахтунда итимри дуьньядилай куьч хьанвай чпин кIани ярдиз ва веледриз туькIуьрна­вай бендерни ава. “Итимрин манияр” тIвар ганвай чIукуна авторди кIелдайбур баядрин устадрикай КцIарай тир Мирземегьамед Бекерован, Тагьир Тагьирован, Юнус Багъирован, Жавид Шерифован, Идрис Шейдаеван, къебелевияр тир Агъамурад Исмаилован, Баба Бабаеван (Лезги Бабадин) ва масабурун яратмишунрихъ галаз танишарзава.

Эхирни, вичихъ ялдай мад са кьетIенвал. Ктабда итимри ва дишегьлийри сада-садаз лугьузвай бендерни ава. Чи са бязи авторри и манияр лезгийрин арадиз Азербайжандин ашукьри гъайибур я лугьузва. Им эсиллагь дуьз фикир туш. Вучиз лагьайтIа, Азербайжандин ашукьри къошмадалди гьуьжетарда, баядралди ваъ. Абурун гьуьжетрин макьсад сад муькуьдал гъа­либ хьун я. Чи гададини руша лугьузвай бендера гъалиб хьунин ният ваъ, сада-садан гафуниз къуват гун ава. Кьил кутунвай цIар ва я фикир муькуь бендера тикрар хьунин шартIуналди цIийи гаф ва цIийи фикир лугьузва. ГьакI­ни чпи чIуг­ваз­вай гъам-хифет мецел гъизва ва я сада-садаз чпин ашкъи баянарзава. “Зи зари халкь” ктабда гьатнавай кцIарвияр тир Мирземегьамеда ва Шагьнесиба, Туьркиядин Балыкесир шегьерда яшамиш жезвай Ибрагьима ва Гуьлендама сада-садаз лугьузвай бендер и рекьяй гьуьжетрин лугьуз тежедай кьван иер чешнеяр я.

Ктабда гьатнавай гьейранардай тегьердин баядра хайи ватан, хайи чил, кIанивални кIаниди вине кьадай, виш йисара вичин кьилел атай мусибатриз таб гайи, кьегьалвилелди душмандин хура акъвазай зегьметчи ва шаир халкьдин зурба къамат, адан михьи чIал ава. Гьам и, гьамни винидихъ къалурай кьетIен­вилер фикирда кьуртIа, ктабдин ре­дактор, чи гьуьрметлу алим, про­фессор Гьажи Гашарова лагьайвал, “Зи зари халкь” ктаб “Кавказдин кьадардал гьалтайла тIимил тир халкьарин фольклористикада тай авачирди хьанва…” Хъсандиз лагьанва. Чаз фольклордиз талукьарнавай ихьтин ктабар кIанда.

Муьзеффер Меликмамедов