Россиядин Игит Радим Халикьован  50 йисаз талукь яз

“Чиди чIагай авазри гуьрчегарзавай, тIурфанрин дуьнья я”.

Рабиндранат  Тагор

2003-йисан 15-декабрь. Зун инанмиш я, вишералди, агъзурралди инсанар патал и югъ са куьналдини тафаватлуди, фикирда амукьдай вакъиайралди лишанлуди хьанач. Амма 15-декабрди гьам Дагъустанда ва гьам Россиядани хейлин инсанрин бейни элкъуьрна, рикIериз кьуьд, савухвал, дерт гъана, уьмуьр­дихъ авай цIигелвилин гьевесдин цIай туьхуьдай чкадал гъана.

15-декабрь. И юкъуз Дагъустан Республикадин общественностди Дагъларин уьлкведин писателрин Союздин 70 йисан юбилей къейдна. Россиядин Федерациядин регионра ва СНГ-дин уьлквейра авай чи республикадин векилрин кьвед лагьай форум кьиле фена. Милли ва Дагъустандин литературадик, культурадик, искусстводик пай кутазвай чи ватанэгьлийриз лайихлу тIварар гана, пишкешар багъишна… ЦIийи йисан вилик квай и юкъуз маса крар, вакъиаярни хьана. Гьа са вахтунда и юкъуз бахтикъаравилин гьарай галай мусибатдин, зулуматдин вакъиаярни арадал атана. И югъ са бязибур патал рикIяй акъат тийизвай тIалдиз-завалдизни, жегьеннемдин цIай кузвай фурузни элкъвена.

РикIиз гьикьван залан ятIани, ша чун цIе-рид йисан кьулухъ хъфин, 2003-йисан 15-де­кабрдин югъ алукьзавай декьикьайра, сятера ЦIунтIи райондин хуьрера, пограничникри уьлкведин мулкарал къаравулвал чIугвазвай дагълара, дерейра гьихьтин гьерекатар кьиле физвайтIа, рикIел хкин.

14-декабрь. Нянин бере. ЦIунтIи райондин Шаури хуьруьн агьалийриз куьчедин фур авай чкада акIанвай “Волга” маркадин автомашин акуна. Йифен сятдин цIудаз кIвалах­навай. Машинда авай инсанар экъечIзавачир. Дагъвияр, абуруз куьмек гудай фикир аваз, ав­томашиндив агатна. Анжах гьа и арада эвер тавур мугьманар машиндай экъечIна ва йифен мичIивилик далдаламиш хьана. Шауривийри гьасятда шакна: гьинавачтIани, бандитар я. Кьведак яргъи чуруяр квайдини абуруз акуна. Шаклу инсанрин гуьгъуьниз фейила, чир хьана хьи, “мугьманар” туьквендай недай-хъвадай шейэрни маса къачуна, Тляцуда тIвар алай хуьр галай патахъди фена. Хуьруьн пуд итимди гьасятда Россиядин Федерациядин “Макок” заставадал, пограничникрин патав тади авуна. Йифен сятдин 12 жезвай, 15-декабрдин югъ алукьзавай. Патав йифен кьулариз дагъвияр атана акур заставадин командир Халикьов Радима вири рикIелди гьиссна: са вуч ятIани хьанва. Амма ада секиндиз шауривийрихъ яб акална ва абур “сагърай ва архайин хьухь” лагьана рекье хтуна.

Амма командирдин секинвал квахьна. Хабар датIана гуьзлемишзавайди, къалабулухдинди тир. Гьа са вахтунда адан гьакъикъивални чирна кIанзавай. Ада гьасятда лазим чкайриз зенгер авуна. Гьайиф хьи, санайни тайин жаваб жагъанач. “Иниз бандитар гьинай атурай?” лугьуз, ам шаклуни хьана. ЯтIани ада пограничникар къарагъарна, шауривийри гъанвай хабардикай малумарна ва дагъвийриз акур ксар вужар ятIа чирун патал абурун гуьгъуьниз фин лазим тирдакай лагьана. Йифен сятдин кьведалай алатайла, капитан Халикьов гуьгьуьллу ирид пограничникни галаз «Газ-66» маркадин военный автомашинда аваз (адан шофер Мегьамед Гьуьсейнов Хунзах райондай тир) дагъдин хуьруьнвийрикни, пограничникрикни секинсузвал кутур йифен “мугьманрин” гуьгъуьниз фена. Са километрдин кьван рехъ атIайла, автомашин муркIадилай цIуьдгъуьн­на, архуниз аватна. Виридан куьмекдалди ам ахкъудна ва уьлкведин сергьятдин къаравулри рехъ давамарна. 150 метрдиз виликди физ ахгакьни авунач, абурун винел пуд патахъай гуьллейрин хар къвана. Командирди, гьелбетда бандитри чеб икI къаршиламишда лагьана фикирначир. Гьа им адан гъалатIни хьана. Авайвал лагьайтIа, фа­гьум-фикирдай вахтни авачир эхир. Гьакъикъатдай кьил акъудна кIанзавай. Авур кардал гьайиф чIугвадай муьгьлет амачир, Халикьо­ва лап хаталу гьа и легьзейра аскерриз тади командаяр гана ва зур сятда кьван таквазвай душмандихъ галаз женг чIугуна.

Са рахунни алач, къуватар барабарбур тушир, душмандин гуьллейрин харцик акатай пограничникриз акси гьужум тешкилдай мумкинвални амукьнач. Абуру (лезгиди, аварвиди­, урусри) Россиядин, Дагъустандин аслу туширвал, садвал, азадвал, ислягьвал патал чанар гана. Россиядиз гьамиша вафалу яз амукьда лагьай офицервилин, аскервилин буржи кьилиз акъудна. Чандилайни гъил къачуна.

Игитвал

Далу квез я, кьулухъ сергьят галачтIа,

КIан ятIа вич паласа кьван фирягь хьуй.

Ажуз жеда инсан Ватан авачтIа,

КIантIа вич лукI, кIандатIа вич пачагь хьуй.

Майрудин  Бабаханов

Игитвал! Ам вуч я? Низ талукь я? Квехъ галаз недайди, хъвадайди я? Вуч ва вуж патал ийизва? Нелай алакьзава?

Са гафуналди и суалриз жавабар гузни жедач. Алемда миллионралди инсанар яшамиш жезва, амма Игитвилин шивцел акьахзавайбур тек-туьк я.

Са камаллуда лагьанай: уьмуьрда вири крариз рехъ, чка ава.Инсанвилиз, регьимлувилиз, игитвилиз ва гьакI алчахвилиз, хаинвилиз, пехилвилиз, инсафсузвилиз… Сада Аллагь-Таалади вичиз пишкешнавай йикъар-йифер инсанрин къуллугъда эцигзава, абуруз хъсанвилер ийиз кечирмишзава. Масада, вакIа хьиз, чиркеда кIуф туна, анжах вичин хук ацIур­зава ва къваларив гвай кьван чкаярни кьа­­цIурзава. Сада, бушлухра авай гъетери хьиз, кьуд патахъ нурар чукIурзава. Масада, де­ве­къушди хьиз, кьил къумадик чуьнуьхзава…

И дуьньяда гьикьван инсанар аватIа, абурухъ гьакьван къилихар, рангар, кIалубар, ериярни ава. Амма игитвиликай ва я алчахвиликай ихтилат фидайла, и гьерекатар я рангарилай, я кIалубрилай, я миллетдилай аслу жезвач. Ам инсандин ивидик квай, акатнавай ерийрилай, къилихдилай, диде-бубади ганвай тербиядилай, хсуси къанажагъдилай ва вич уьмуьрдив, яшайишдив эгечIзавай тегьердилай аслу жезва.

Гьа идахъ галаз сад хьиз, виридаз ашкара тир са аламат мад ава. Игитвилиз лайихлу жезвай, игитвилин шивцел акьахдай алакьунар авайбур халкьдин кесиб къатарай, зегьметчи, регьимлу, дугъри, намуслу хизанрай акъатзава. Яшайишдин жигьетдай зурба игьтияжар авачир, Аллагьди гайидал рази тир, суфрадик гьалалдин ризкьи квай, дуьз рекье авай хизанра гележегдин игитрин тум цазва.

Лезги чили гьар са девирда вичин игитар гана. Абурун тIварар тарихда, ктабра гьатнава. Яд уьлквейрай атайбуруни лезги халкьдикай кхьидайла, адан векилрин викIегьвал, уьтквемвал, зиреквал ва хайи чилел ашукьвал къейд авуна.

Девирар къвез физва ва винидихъ чна гъанвай гафарни гьар са вахтунда чи халкьдин векилри лайихлу краралди успатзава. Чи хайи макандал кьацIай кIвач гваз атай чапхунчияр гзаф хьана, амма вири макъамра абур лекьер хьтин рухвайрин яракьдин ва уьтквемвилин гьунардин хураваз гьа атайвал кьулухъ рекье хтуна. Чи девирда, 1999-йисуз хьиз.

СССР чукIурна, аслу туширвал къачур Рос­сияда, демократиядин, азадвилин гьахълувилин государство я лугьузвай гьукуматда чаз Дагъустандинни Чечнядин чилерал дяведин гурбагур цIаярни акуна. Абуру гзаф инсан­рин рикIер, эменни алугарна, чIухна. Б.Ельцина гъиле гьатай уьлкведа законриз кIур гана. Гьукум гъилера яракь, пул, къуват авайбурун сарак акатна. Инсанар ягъиз кьин, кIвалер, ида­раяр, базарар хъиткьинарун, гужуналди гьу­кум, заводар, банкар гъиле кьун адетдиз эл­къвена. Б.Ельцинан ихтияр гуналди  Кеферпатан Кавказни дяведин, женгерин майдандиз­ эл­къуьрна. Чечняда — дяве, Да­гъустанда — дяве…

Хайи уьлкведа, жуван чилел стхади стхадин, дустуни дустунин кIвалериз цIай ягъун, гуьлле гун! РикIелай тефидай душманвал, хаинвал авун! Садрани такур аламатрин, муси­батрин иесияр хьана… Эхиз тежедай крар тир.

Чечен халкьдин векилри, виш йисара стхаяр хьиз яшамиш хьайи къуншийри Да­гъустан­дал вегьена. Яракь гъиле аваз. Да­гъус­танди­кай, Чечнядикай, Ингушетиядикай, Ка­барда­дикай… Исламдин сад тир государство тешкилда, Урусатдин “зулумдикай” хкечIда лу­гьуз­. ИкI Дудаев, Радуев, Басаев, Масхадов­ кьи­ле авай ва къецепатан уьлквейрай рекье твазвай “къацу пуларини” гьакъикъи му­сурман диндихъ галаз са алакъани авачир экстремиствилин, чапхунчивилин тапан, нагьакьан, идеологияди, наркотикри кьил-кьилелай алуднавай башибузукьри Къизлярдин больница кьуна, Ботлих, ЦIумада, Новолак, Буйнакский районрал гьужумна. Са тахсирни квачир цIуд­ралди да­гъус­танвияр телефна.

Ватан, Дагъустан эвер тавур ва яракьламиш хьанвай «мугьманрикай» хуьн патал чи кье­­гьал рухвайри садвал, викIегьвал, зирек­ва­л­­­­ къалурна. И залум дяведа сифтебурукай­ яз Кьурагь райондин Куквазрин хуьряй тир ми­лициядин капитан, отряддин командир За­кир Султанов душмандин хуруз экъечIна ва бара­бар тушир женгина, бандитрин мурадар­ни­ чIур­­­­на, игитвилелди гьахълу кар патал чан гана.

Хайи Ватандин гьар са кап чил, Россиядин Федерациядин ва Дагъустан Республикадин аслу туширвал, азадвал, халкьарин садвал хуьнин рекье чанар къурбанд авур кьегьалар гзаф хьана. Абурукайни сад Халикьов Радим тир.

Кьулан СтIал

Радим Халикьован хайи хуьр.

Диде-Ватан, хайи макан,

Дегь бубайрин сурни лакьан.

Де лагь заз вун гьикI жедач кIан

Кьулан тар хай къанлу вакIан.

Хуьруьн патав гзаф сурар гва. Эрменийрин, арабрин сурарни гьалтзава. Пуд метрдин­ деринда авай сурарай къапарин патар, лап куьгьне шейэр жагъана. Са кхьинарни алачирбур алимри лап куьгьне сурар я лугьуда.

Куьгьне мискIиндин дарамат чкIайла, аникай кхьинар алай са къван жагъана. Адал алай кхьинри 1646-йисуз хуьре хьайи вакъиайрикай хабар гузва. Кьулан СтIалрин патав Квард тIвар алай хуьрни гвай. Ам чапхунчий­ри михьиз барбатIнай. Шейх Ибрагьиман сурал 1332-йис кхьенва. Хуьре пуд мискIин, кьве чад авай. Ругуд магьледиз пай хьанвай хуьре ирид регъверни кардик квай. Агьалияр Ус­тIаррин, ПIирерин, СикIерин, Кацерин, Дун­кIайрин, Кьарнайрин, МегьяцIрин, Къамбайрин тухумриз пай жезвай. Абурун веледар магьсулдарвилел, багъманчивилел, сеняткарвилел, кIаз гьасилунал машгъул жезвай. Исятда хуьр агъзурдалай виниз кIва­лерикай ибарат я. Агьалийрин кьадар кьуд агъзурдав агакьзава. Абурун арада Хали­кьов­рин чIехи хизанни ава.

Радим Халикьов. Женнетдин чилел чIехи хьана, гъетерин алемдиз лув гайи, Ватандиз, халкьдиз уьзягъвилелди къуллугъ авур хва. И баркаллу, вижданлу ва пак кар давамарзавайбур Сулейман-Стальский райондай гзаф акъатна ва мадни ахьтин уьтквем, зирек, намуслу рушарни рухваяр майдандиз экъечIда.

КьуланстIалви Абудулхаликь, еке хизан­дикай чара хьана, вичиз эцигзавай кIвалерин къавалай аватна, рагьметдиз фенай. Уьмуьрдин юлдаш Умужагьана, багърийрин куьмекни галаз, кIвалер эциг хъувуна ва вири четинвилериз дурум гана, пуд веледни (Шагьу­магъа, Жаруллагь ва Алибала) чIехи авуна. Руш гъуьлуьз гана. Рухвайриз мехъерар авуна. Алибалади налогар кIватIдай агентвиле, ахпа Герейханован тIварунихъ галай совхоздин туьквендин заведующийвиле кIва­лахна. Гьайиф хьи, геждалди — ваъ. Ам, вичин дах хьиз, жегьилзамаз рагьметдиз (стIалжем хьана) фена. Руькьуьжат кьве хва Абдулхаликьни Салавудин галаз амукьна. 1951-йисуз адан лувак гъуьлуьн стха Жарулагьан (ам жигеррин азардикди рагьметдиз фена) кьве хвани (Экзамудинни Играмудин) акат хъувуна. Абурни хендеда дишегьлиди вичин балаяр хьиз хвена.

Дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисар лап четинбур, каш авайбур тир. Руькьуьжатаз стха Алиди ва чIехи хва Абдулхаликьа кIе­верай экъечIиз куьмекна. Хцикай тарифлу колхозчи хьана. 1959-йисуз  Советрин Армия­дин­ жергейриз тухвай гада Германиядиз акъат­на. Зигьинлу, зирек, викIегь аскердиз сержантвилин, ахпа старшинадин чинер гана. Старшина Халикьов Абдулхаликьа са йисуз взводдин командирдин везифаярни тамамарна. Адан взводди лишанар ягъунай, бедендин лигимвиляй, политикадин, строевой гьазурлухвиляй, тактикадай дивизияда сад лагьай чка кьуна. Чешнелу командирдиз кIва­лиз хъфидай отпуск гана. Хуьруьз хтайлани, ихьтин кар хьана.

(КьатI ама)

Нариман Ибрагьимов