“Вири пешеяр инсанрин патай я, анжах пуд —  Аллагьдин: муал­лим­вал, къазивал ва духтурвал”, —  лагьанай къадим грекрин философ Сократа. И мукьвара Ахцегьа чун вичиз Аллагьдин патай кьетIен пай — бажарагъ ганвай алимдихъ, духтурдихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Ме­дицинадин илимрин доктор, профессор, Ростовдин госмедуниверситетда педиатриядин ва неонатологиядин кафедрадин заведующий, 250-далай артух илимдин кIвалах­рин автор, мацави  Летифов  Гьажи МутIалибович  вичин багърийрал, гадарнавай хайи хуьрел кьил чIуг­ваз хтанвай…

Летифов Гьажи 1948-йисан 25-январдиз Ахцегь райондин Мацарин хуьре зегьметкеш кесиб хизанда дидедиз хьана. Кьисметдай, дидени буба чара хъхьана, диде Эмина куьрпе аялни гваз бубадин кIвализ хъфена. Стха Абдурагьманаз вичин 5 аялдихъ галаз хтул Гьажи ругуд ла­гьайди хьана. Абур гьуьрметлудаказ чIехи, тербияламиш хьана. Чирвилер къачуниз Гьажидин гьевес-зигьин акурла, халуди, эхиримжи манатни харжиз, адав кIелиз туна.

Хайи хуьруьн сифтегьан, гуь­гъуьн­лай, 1964-йисуз Ахцегьрин школа-интернат лап хъсан къиметралди куьтягьна, ам рикI алай пеше къа­чун патал  Кеферпатан Осетия республикадин Орджоникидзе шегьердин мединститутдиз гьахьиз фе­на. Амма имтигьанар гуз хьанач, хуьруьз хтана. Вичин къуватар ахтармишун ва хизандиз куьмекун патал Гьажи колхоздин чубанвиле кIвалахал акъвазна. Гьа йисан зулуз хуьруьн суьруьйрихъ галаз ам Мугъандин къишлахрал са чемо­дан­­­ ацIай ктабар гваз фена, вучиз ла­­гьайтIа, рикIе гъвечIи чIавалай духтурвилин пеше къачунин хьиз, хуь­руьнвийриз медицинадин ре­кьяй­ куьмекунин ният-къаст авай. Та­­мам са йисуз гада, бязибурун туьгь­мет-ягьанатризни килиг тавуна, лашни чемодан гваз хиперин гуь­гъуьна хьана. Куьрелди, 1967-1970-йисара Гьажиди яру дипломдалди Дербентдин медучилище акьалтIарна ва ам Кьурагь райондин Штулрин хуьруьн ФАП-дин заведующийвиле рекье туна. Гьа 1970-йисуз Гь.Летифова агалкьунралди Ростовдин мединститутдиз им­тигьанарни вахкана. 1976-йисуз гьанагни яру дипломдалди куьтягьна.

— Ростовда студент тир 6 йисузни­ за чIехи стипендия къачуна, гьа са вахтунда шегьердин больницадин урологиядин отделенида медбратвиле ва гьар гатун каникулриз эцигунрин отрядра кIвалахиз хьана­. ГьикI хьи, хуьре са бубат кьил хуьз­­­вай­ кесиб чIехи хизандай куьмек ава­чир, зун гьабуруз куьмекиз алахъ­­завай, — лугьузва Гь.Летифова.­

— Ростовдин мединститут яру дипломдалди куьтягьна, пуд йисуз шегьердин больницада духтурвиле кIвалахайдалай кьулухъ зун жу­ван муаллимрин теклифдалди аспирантурадик экечIдайвал хьана.  За рагьметлу дидедин ва халудин теклифар, умудар, весияр квадарнач, абуруз къени вафалу я.

• Гьажи духтур, хъсан пешекардиз гьахьтин хъсан муаллимар ва ­ученикар хьунни герек я. Ви му­аллимрикай кьве гаф лугьуз же­дани?

— И жигьетдай зун пара бахтлу кас я. Гьеле мединститутда кIелдай чIавуз чи яшлу муаллим, медицинадин илимрин доктор, профессор, кафедрадин заведующий Харунжий Генрих Васильева цIийиз ачухнавай кафедрадиз заз аспирантурадиз теклифна, зал гуьзчивал тухуз хьана. Гьам инсанвилин къилихриз ва гьам духтурвилинни педагогвилин бажарагъдиз зурба кас тир ада зун вилик кутуна. Зани адаз хайи бубадиз хьиз гьуьрмет ийиз хьана. «Виридалайни хъсан духтур пара дарманрин менфятсузвал, за­рар чизвайди я. Эгер инсанар тIе­би­атдив кьурвал яша­миш жез хьа­найтIа, абур медицинадин куьмекдихъ икьван игьтияжлу жедачир”, — лугьудай рагьметлуда. Адаз зун ви­чин чкадал аквазвай, и жигьетдай ам вичин метлебдив агакьна. Ахпа Ростовдин ме­дицинадин университетдин ректор Виктор Николаевич Чернышёва (28 йисуз ректорвал авур ам, зурба педиатр, педиатриядин кафедрадин заведующий тир), урологиядин кафедрадин заведующий, профессор Виктор Васильевич Красулинани заз медицинадинбурулай алава уьмуьрдин камаллу тарсарни гана.

• Ростовдин областда лезгийрин, дагъустанвийрин диаспораяр кардик ква. Абура куь иштираквал авани?

— Гьелбетда. Гьеле 1982-йисалай арадиз гъана, кардик квай чи диаспорадин (адаз Дагъустандин хал­кьа­рин Донской землячество лу­гьузва) тешкилатчи ва сифте председатель Ростовдин “Красный Аксай” карханадин директордин заместитель, вичин ери-бине Ме­гьа­рамдхуьруьн райондин Совет­ский хуьряй тир Рагьим Селимханов хьана. 200-дав агакьна дагъустанвийри иштиракзавай (Ростовский областда 50 агъзурдалай пара чи дагъвияр ава) чи землячестводин мурад-метлеб Дагъус­тандин халкьарин дуствилин алакъаяр мягькемарун, дидед чIа­лар, милли­ тарих, культура, бубайрин хъсан аде­тар хуьн ва патал чкада абур акьалтзавай несилрив агакьарун я. И жигьетдай гьана чна саналди чи халкьарин милли суварар къейдзава, герек атай чIавуз сада-садаз гьарда вичелай алакьдай куьмекарзава. Месела, духтур яз, зи везифа ана авай лезгийриз, дагъвийриз, гьакI, азар-уьзуьр аваз, чи тIвар­цIел Дагъустандай къвезвай ватанэгьлийриз медицинадин рекьяй куьмекун я.

• Алай макъамда инсанрик секинсузвал кутазвай месэла коронавирусдин тIугъвал хьанва.  ГьикI хуьн лазим я чна чун и завалдикай?

— Дугъриданни, им садакай садак акатдай пара хаталу, фендигар (датIана дегиш жез, адан цIийи-цIийи штаммар пайда жезва) азар я. Адакай чиновникар, пешекарар, гьакI жергедин инсанар рахан тийизвай жуьре авач. Зун вирусолог туш, анжах са кар якъин я: инфекциядин азаррин вилик пад анжах сангигиенадин истемишунрал кIе­велай амал авуналди, коллективдин иммунитет арадал гъун патал же­­мят вакцинация авуналди (маса рехъ авач) кьаз жеда. Вичин вахтунда халкьар къирмишиз хьайи, ме­села, цIегьер, ярар,  ваба, тиф, по­лиомиелит хьтин азаррин вилик пад кьур тегьерда. Аллагьдиз шукур, коронавирусдин аксина чи уьлкведа са шумуд дарман ава. Месела, “Спутник V” герек тир ахтармишунрай акъатнавай хъсан дарман туширтIа, ам къецепатан    80-дав агакьна уьлквейри маса къачудачир. За ва зи багърийрини рапар янава, жуван ватанэгьлийризни рапар ягъун теклифзава. И йикъара хайи ватандиз хкведайла, за Грозный, Назрань, Махачкъала шегьеррин чIехи больницайра духтурриз ва маса агьалийриз и рекьяй лекцияр кIелна.

Кьвед лагьайди, инфекциядин гьар гьихьтин хьайитIани азардиз дурум гуз хьун патал, гьелбетда, инсандин чандиз мягькем иммунитет кIанда. Адан эвелимжи шартI инсандин уьмуьрдин сагълам къайда я. Ерилу михьи емишарни салан майваяр, михьи гьава, яд, кфетлу тIуьн, йифен 7-8 сятдин хъсан ахвар, рикIин динжвал, нервияр къайдада хуьн — ингье мягькем иммунитетдин бине.

• Ватанэгьлийрихъ, азарлуйрихъ элкъвена, мад вуч теклифиз жеда?

— Гьуьрметлу ватанэгьлияр, умудсуз азарлуяр авачирди ва гьар са кас эвелимжи нубатда вич вичин духтур хьун лазим тирди чир хьухь. Уьмуьрдин сагълам къайдадални физический упражненийрал амал авуналди ва бедендиз зарар авай шейэрикай жува-жув хуьналди, пара инсанриз медицинадин куьмек гьич герек къведач. Амма им духтур­рин кьилив фимир лагьай­ чIал туш, акси яз, жуван гьалдиз ки­лигна фена кIанда. Халис дух­турди неинки раб-дармандалди, гьадалайни вилик сабур-теселлидин суьгьбет-меслятралди начагъдаз куьмекда, азардин вилик пад кьада.

45 йисан тежриба авай маш­гьур­ нефролог, педиатр, медицинадин илимрин доктор Летифов Гьажи Му­тIалибовича кIвалахзавай коллективра, гьакI халкьдин арада кьетIен гьуьрмет вичин алакьунралди къазанмишнава. Чина гьамиша ачух хъвер авай, эдеблу, къени къилихрин и дагъви алимди вичин азарлуяр Дондал алай Ростов шегьердин “Забота” тIвар алай Диагностикадин центрадин ва профессор Круглован медцентрадин клиникайра кьабулзава.

Гьажи духтурдин уьмуьрдин юлдаш Ирина Александровна Лети­фовани хъсан духтур, медицинадин илимрин кандидат я. Руш Нелли Гьажиевнади, вичин хизандин кайвани, духтур-педиатр яз Санкт-Петербургдин клиникада кIвалахза­ва. Программист тир гада Летифов Эдуард вичин хизандихъ галаз Новая Зеландияда ава. Къуй вахъ ва ви хизандихъ, веледрихъни не­вей­рихъ чандин сагъвал ва кIва­лах­да мадни еке агалкьунар хьурай, гьуьр­метлу Гьажи МутIалибович!

Дашдемир Шерифалиев