Шалбуз дагъдин ценерив гвай До­къузпара райондин Усугъчайдилай тир ­Алижанов Магьарам Рамалданови­чакай — баркаллу ва итижлу вакъиайрив­ни кIва­лахрив ацIанвай уьмуьрдин яргъи рехъ атIузвай касдикай — газетда кхьин зал ихтибар авурла, зак дамахдин­, гьа са вахтунда им жавабдар кар тирди аннамишзавай гьиссер акатна. Рес­публикадин дережада кьиле физвай са кьадар мярекатра, серенжемра (Ватан­ хуьдайбурун йис яз малумарнавай цIи иллаки адаз мажал авач) мукьвал-мукь­вал аквазвай камаллу агъсакъалди вичин уьмуьрдай гъизвай мисалри, кIватI хьанвайбурун хьиз, зи фикирни садрани кьведра желбначир. Акьалтзавай несилдиз лагьайтIа, абуру иллаки хъсан чешне къалурзава. Пешедал гьалтайла, сифте нубатда военный рекьяй къуллугъчи — отставкада авай полковник, па­рашютно-десантный гьазурлухвиляй тре­нер-преподаватель-инструктор, меркездин Буйнакскийдин­ куьчеда кардик квай Вирироссиядин ве­теранрин общественный союздин (теш­килатдин) ДРО-дин председатель. 2015-йисуз ам Дагъустандин Общественный палатадин членвилени хкягъайди рикIел хквезва.

Мукьвара Махачкъалада Дагъустандин юстициядин министерстводин патав теш­кил­навай общественный советдин (ОС) нубатдин заседанида Магьарам Рамалда­­новични авай. ОС-дин членри — Дагъус­тан­дин жуьреба-жуьре миллетрин векилри — адан кIвалахдиз гузвай къиметди, къи­лихдин ерийрикай ийизвай рахунри, гьуьрметди зак дамахдин гьиссер кутуна, заз ам дериндай жавабдарвал гьиссзавай инсан, камаллу насигьатчи тирди мадни ачух хьана.

Магьарам Алижанова вичикай суьгьбетзава:

— Зун 1945-йисан декабрдиз Усугъчайдал дидедиз хьана. Хизанда аялар 7 авай, зун кьвед лагьайди тир. Гъавурда акьун четин кар туш, дяве алатай йисан эхирра дидедиз хьанвай, адалай гуьгъуьнин четин девирдал гьалтнавай аялвал, чи девирдин саки вири аялрин хьиз, рагъ алайди тушир. ЧIехи стха, школа акьалтIарна, Бакудиз фена. Кьил хуьн патал анаг чи миллетдин векилрин кIвачик квай чка тир. Буба азарлу яз, адакай хизандиз куьмек хьанач, ам вич хизандин куьмекдихъ муьгьтежзавай. Зун бубадин чкадал хьана лагьайтIани, ягъалмишвал туш. Школа акьалтIарай 1964-йисуз заз армиядиз эвер гана. Яракьлу къуватрин жергейра, гьавадин десантдин кьушунра политработник яз  къуллугъна. Гьеле армияда амаз, зун КПСС-дин членвиле кандидат яз кьабулна. КIелдай йисара коммунист хьана. Партбилет за къенин юкъузни хуьзма.

Важиблу бинеяр

Уьмуьрди тестикьарзавайвал, гьар са ин­сандин важиблу бинеяр гъвечIизмаз тайин­ жезва. ТуштIа, куьне фикир це: Магьа­рам Алижанов школада активист, штатдик квачир пионервожатый тир, са гафуналди,­ инсанрихъ галаз кIвалахунин тежриба адахъ гьеле школада амаз авай. Акьул-ка­малдал гьалтайла, таяр-туьшерин арада хкатна аквазвай адан алакьунар командованидиз такуна амачир. 1968-йисуз Рязандин гьавадин десантдин военный кьилин учи­лище акьалтIарайла, ам 104-дивизиядиз рекье туна. Ам Азербайжандин Кировабад шегьерда авай, чи ватанэгьли парашютно-десантный ротадин командирдин сиясатдин рекьяй заместителвиле тайинарна. Полкуна ихьтин 9 рота авай. Гьар са ротадихъни — вичин замполит (сиясатдин рекьяй командирдин заместитель). Са йисалай командованиди абурун арадай полкунин комсомолдин комитетдин секретарвиле Магьарам Рамалданович хкягъун теклифна. Тамам 4 йисалай батальондин командирдин сиясатдин­ рекьяй заместителвиле тайинарна. Пуд варз­ни алатнач, полкунин парткомдин сек­ретардин месэла вилик акъвазна. Адет яз, и къуллугъдал батальондин командиррин заместителрикай (абур пуд авай) сад хкязавай. Алижанов а чIавуз гьеле старший лейтенант тир, капитандин чин гудалди 3 варз амай, парткомдин секретардин къуллугъ — подполковникдинди. А вахтунда частуна дяведин пуд иштиракчиди къуллугъзавай, абурун тек­лифрихъ яб акалзавай. Магьарам Рамалда­нович абуруз мукьувай ва гьар са кар бажармишиз алакьзавай жегьил яз чизвай, адаз гьуьрметзавай. Абур пудни дивизиядин политотделдин начальникдин патав физва ва адавай тIалабзава: «Къуллугъдал жегьил Алижанов рекье тур. Чаз ам чизва, комсомолдин комитетдин секретарь яз 4 йисуз кIвалахнава. Кар чизвай кас я».

Гьа икI, полкунин 160 коммунистди Магьарам Рамалданович парткомдин секретарвиле хкяна. Вахтуни къалурайвал, абур гъалатI хьанач. Ахпа ада полкунин командирдин сиясатдин рекьяй заместителвиле, частунин начальникдин заместителвиле, соединенидин политотделдин начальниквиле зегьмет чIугуна, къуьнерал полковникдин чинер атана…

Чи ватанэгьли къуллугъдин рекьяй инанмишвилелди хкаж хьун, мумкин я, регьятдиз кьилиз акъатзаваз акунни. Гьакъикъат­да им гьакъисагъ зегьметдин ва низам-къай­дадалди кIвалахунин нетижа тир.

КIелна, кIелна ва мадни кIелна…

Магьарам Рамалдановичаз вичиз ихти­барзавайди аквазвай. Гьавиляй а ихтибарвал мадни гужлу ийиз алахъна, зегьмет чIу­гуна, чирвилер къачун акъвазарнач. Ада да­тIана жуван винел кIвалахун ва чирвилер къачун лазим яз гьисабна. ИкI, Рязандин училищедилай кьулухъ ада 1975-йисуз марксизмдин-ленинизмдин университет, 1978-йисуз — Дагъустандин госуниверситетдин тарихдин факультет акьалтIарна. 6 йисуз къунши республикадай Махачкъаладиз хквез-хъфиз, заочнидаказ кIелна. Военный рекьяй пешекарвал хкажунни ада рикIелай ра­къурнач. ИкI, 1980-йисуз — офицервилин­ кьи­лин «Выстрел» курсар акьалтIарна, 1985-йисузни — военно-политический акаде­миядин общевойсковой факультет. Инаг акьал­тIарайла, ам Кировабадда военный час­тунин (соединение) политотделдин начальниквиле тайинарна. 1992-йисуз, 46 йисан яшда аваз, гьа и къуллугъдилай ам запасдиз элячIна. Дагъустандиз хтунин кIеви къарар кьабулна.

Инал заз чи ватанэгьли 1970-1974-йисара — Азербайжандин Кировабад шегьердин, 1988-1991-йисара Къазахстандин Кызыл-Ордадин областдин Советдин депутатвиле хкягъайди рикIел хкун кутугнаваз аквазва. И везифаярни ада баркалла алаз кьилиз акъудна.

Тежриба аялриз

Тамам 30 йисуз военный рекьяй къул­лугъ авурдалай кьулухъ, 1992-йисуз Ватандиз хтайла, запасда авай полковникди вичин тежриба аялрив агакьарунин кIеви къарар кьабулзава.

— Жуван тежриба аялривни агакьарда лагьана фикирзавай за. Абур чирвилер къачунихъ виридалайни цIигелбур я. Амма абурув чирвилер агакьардай къайда чир хьана, и кар алакьна кIанда, — къейдзава агъсакъалди.

Ада мадни рикIел хкизвайвал: «Магьарам, вун полковник, командаяр гуз вердиш кас я. Вун аялрихъ галаз гьикI рахада? Вав аялри тарс тухуз вугудайди туш», — лугьуз адан рекьер атIузвай мукьва-кьилийри. Амма… Полковникдиз четинвилерихъай ки­чIе­ жедайни кьван! Гьа икI, 1992-2002-йисара М. Алижанова Махачкъалада 52-нумрадин школада организатор-преподаватель язни зегьмет чIугвазва. А вахтуни къалурайвал, военный тежрибади аялрихъ галаз­ кIвалахизни рахаз адаз гьич кIусни манийвалнач. Магьарам муаллимдилай и рекье­ни бажарагълудаказ кIвалахиз, тежриба аялрив агакьариз алакьна. Ада вичихъ военный кIеви низам-къайда авайди хьиз, вич хъсан насигьатчи, къени къилих, чарадан тIалдикай хабар кьадай рикI авай кас яз тестикьарна. Магьарам Рамалдановичахъ аялри акьван дикъетдивди, ашкъидивди яб акалдай хьи, классда авайбурулай артухан сес акъатдачир. Муаллимвиле уьмуьрлух кIвалахун шартI туш, муаллимдихъ, дерин чирвилерихъ, аялрал рикI хьунихъ галаз сад хьиз, аялрин дикъет тарсунал, месэладал (тема) желбдай тегьер (алакьун, бажарагъ хьун лагьайтIани, зун ягъалмиш туш) чир хьана кIанда. Гьавиляй аялрихъ галаз кIвалахай «десятилетка» ада рикIик еке шадвал кваз, еке ашкъидивди рикIел хкизва. Аялрихъ галаз кIвалах акъвазардай ният адаз авачир. Ам вичин мураддихъ агакьнавай, девлетлу тежриба аялрив агакьариз алакьзавай. Амма инани кьисметди вичин кар авуна. Адан гъилик чирвилер къачур 6 ученикди алай вахтунда Дагъустандин гьукуматда жавабдар къуллугърал кIвалахзавайдини ада дамахдивди къейдзава. Йикъарикай са юкъуз адан «ачух» тарсуниз Дагъустандин педагогвилин кадрийрин пешекарвал хкаждай институтдин (ДИПКПК) директор атана. Мад ада Магьарам Алижановаз кьарай ганач, институтда старший преподаватель, яни муаллимриз тарс гудай муаллим герек тир. Магьарам Рамалданович хьтин. Гуьгъуьнин 10 йисуз ада ДИПКПК-дин ОБЖ-дин ва физкультурадин кафедрада старший преподаватель яз кIвалахна. Ибур 2003-2013-йисар тир. Ина ада чIугур яратмишунин гьакъисагъ зегьмет «РД-дин образованидин Отличник», «Да­гъустандин жегьилрин лайихлу насигьатчи» тIварар гуналди къейдна.

2013-2015-йисара Магьарам Рамалдановича вичин пешедай аялринни жаванрин «Полёт» школада парашютно-десантный гьазурлухвиляй инструктор яз кIвалах давамарзава. Жаванар парашют гваз хкадаруниз гьазурна, гьа са вахтунда вичини, 70 йисан яшда аваз, хкадарунин къарар кьабулзава. Вири санлай лагьайтIа, уьмуьрда ада 159 сеферда и кар кьилиз акъудна. Ингье гьа ихьтинди, кичIевал течирди, руьгь, беденни лигимди я Магьарам Рамалданович. «Алижанован» школада вердишвилер­ къачурбуруни чпин къилихдин и ерияр лигимарна. Мадни ада гар «гъилив вердишариз», цава лув гун, гьакIни уьмуьр идара ийиз­ чирна, къастунал кIевивилин руьгь кутуна. Эхиримжиди галачиз бажагьат чIехи крар бажармишиз жеда. Магьарам Рамалдановичан уьмуьрдай и кар тестикьарзавай мисал гъиз кIанзава.

М. Алижанова Усугъчайдин юкьван школада 9-классда кIелзавайла, къунши Мискискай аниз, вичи акьалтIарай юкьван школадиз (а вахтунда СОШ-ар виринра авачир), армияда ВДВ-да къуллугънавай жегьил мугьман хьана. Магьарама десантникдин суьгьбетдихъ пара хушдаказ яб акална, адавай хабарар кьуна. Абур са партадихъ ацукьнавай. 10-классда кIелдайла, военко­матда учётда акъваздайла, «гьи кьушунар хкязава?» суалдиз Магьарам Алижанова вич анжах десантник яз аквазвайди лагьана. «ВДВ квез аквадач, гьикI хьи, квехъ кьакьан буй авач, десантниквилиз агъа кIан 170 сантиметр кьакьанвал авайбур кьабулзава. Куь кьакьанвал 166 сантиметр я», — жаваб гуда адаз.

Масад Магьарам Рамалдановичан чкадал, белки, секин хьана ацукьдай. Амма­ ада лагьайтIа, ВДВ-диз рехъ жагъурун кьетI­на. Жагъурна. Махачкъалада а чIавуз ДОСААФ авайди тир. Гатфарин каникулрин вахтунда ам мукьвабурун кIвализ атана, парашют гваз пуд сеферда хкадарна. Спортсмен-парашютистдин 3-разряддин удос­товерение къачуна ва ам военкоматда къалурна. Гьайиф хьи, кIелиз адавай и йисуз физ хьаначир, военный училищедиз документар гьеле мартдин вацра ракъурун герек тирди лугьудай кас жегьилдиз хьанач. Гьавиляй школа акьалтIарай йисуз ам армиядиз фена, са йисуз ана къуллугъна, винидихъ къейднавайвал, Рязандин военный десантный училищедиз гьахьна.

КьетIендаказ къейд ийиз кIанзава хьи, бязибур, уьмуьрди ва я бахтуни ганач лагьана, кьулухъди жеда, чпин мураддихъ-къастунихъ ялдач. Заз чиз, им зайифвал хиве кьун я. Магьарам муаллимди ахьтинбуруз вичин мисалдалди хъсан чешне къалурзава.

Дуьньяда гьар жуьредин вакъиаярни дегишвилер кьиле физвай четин, секинсуз девирда ада вич халкьдихъ рикI кузвай, вичелай алакьдай жуьредин крарик кьил ва къуьн кутазвай инсан тирди тестикьарзава. Ам вичи гайи гаф, са чIавузни чIур тавуна, кьилиз акъудиз алахъда. Жуьреба-жуьре мярекатра, серенжемра рахун патал зенг авурла, ада гьасятда хабар кьада: «Мус, гьи аудитория, рахун патал (доклад авун) гьикьван вахт ава?».

Гаф кватай чкадал мадни лугьуз кIан­зава хьи, алатнавай йисара чи ватанэгьлиди иштиракай мярекатра (конференцийра, элкъвей столрихъ, аялрихъ галаз гуьруьшра ва икI мад) авунвай докладри яцIу 4 папка кьунва. Абур — агъсакъалдин уьмуьрдин тежриба — чап авуртIа, чидач, шумуд том акъатдатIа…

ДРО кьвед лагьай кIвал

1995-йисуз, уьлкве патал регьятди тушир девирда, арадал атай Вирироссиядин ветеранрин тешкилатдин (гьакIни регионрин отделенийрин) и мукьвара 30 йис тамам жезва. Чна винидихъ къейд авурвал, М. Алижанов и тешкилатдин ДРО-дин председателвиле тайинарна 10 йис я. Ветеранрин тешкилатдиз регьбервал гун — им жемиятдин кIвалах я, мажиб авач. Амма агъсакъалдиз и кIвалах бегенмиш я, датIана уьмуьрдин яцIа ава — республикадин 10 шегьерда ва вири 42 районда чкадин филиалар кардик ква.

Чун гуьруьшмиш хьайи йикъан вилик Магьарам Рамалданович Дербентдай хтанвай. Ана ада Кьиблепатан Дагъустандин районринни шегьеррин 14 председателдихъ галаз семинар-совещание кьиле тухванвай. Адалай вилик Къизлярда — Кеферпатан зонадик акатзавай районринни шегьеррин председателрихъ галаз, Буйнакскда — дагълух зонадин ва Махачкъалада — дуьзенлухдин зонадин. Чир хьайивал, гьар 5 йис алатайла тешкилатди гьахъ-гьисабдинни сечкийрин конференция кьиле тухузва. Адаз гьазурвал акун яз, М. Алижанова гьар са зонадик акатзавай районринни шегьеррин председателрихъ галаз лазим кIвалах тухун адетдиз элкъвенва.

Мадни къейд ийиз кIанзава хьи, Магьарам Рамалдановича ДРО-дин председателвилин везифайрив эгечIай гьа сифте йисуз районринни шегьеррин тешкилатрин председателар патал методикадин пособие туькIуьрна, ам гьар са председателдив вугана.  Им лагьайтIа, протоколар, пленумар, конференцияр (ва мсб.) кьиле тухудай тегьер къалурнавай шпаргалка тир. Вири ана гьатнавай материални ада вичин уьмуьрдин девлетлу тежрибадай къачунвай.

Къенин юкъуз республикадин ветеран­рин Советди кьилиз акъудзавай крарикай заз алай йисан эхирдалди кьилди рахун хъсан аквазва. Амма куьруьдаказ лугьун хьайитIа, иник акатзава: женгерин гьерекатрин, къанун-къайда хуьдай органрин, зегьметдин, СВО-дин ветеранар, санлай къачурла, республикада абурун кьадар 142 агъзурдалай алатнава. Гьа са вахтунда, винидихъни къейднавайвал, Советдин регьберди акьалтзавай несилар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунизни артух фикир гузва.

М. Алижанова разивилелди къейдзавайвал, Дагъустандин Кьил Сергей Меликова ветеранрин тешкилатдиз, гьа гьисабдай яз СВО-дин иштиракчийриз ва абурун хизанриз, кьетIендаказ фикир гузва.

— МасакIа хьунни герек туш. Ватан хуьнин еке жавабдарвал хиве авай касдин хизандин къайгъударвал гьукуматди авуна кIанда, — лугьузва ада.

Тамам 3 йис идалай вилик, 2022-йисан 6-августдиз, республикадин ветеранрин Совет патал лишанлу вакъиа кьиле фена. Сергей Меликован кабинетда 45 декьикьада давам хьайи гуьруьшдал Магьарам Рамалдановича ветеранрин кар алай месэлаяр тайинарна, абур гьялдай рекьер саналди жагъуриз чалишмиш ­хьана.

— Жагъурна. Гуьруьшдин нетижада Сергей Алимовича вице-премьердиз талукь ксарин иштираквал аваз совещание кьиле тухунин тапшуругъ гана. Къалурнавай 14 месэладикай 11 протоколдалди къейдна. Къенин юкъуз абур саки вири гьялнава, — рази я агъсагъал.

Лайихлу крариз — лайихлу къимет

Шад жедай кар ам я хьи, Магьарам Алижанован гафунихъ къуват ава, адахъ яб акалзава, адан фикир гьисаба кьазва. Камаллу агъсакъалрин зегьметдиз гьукуматди вини дережада аваз къиметни ганва. Кьилди къачуртIа, ветеранрин Советдиз регьбервал гузвай йисара республикадин жуьреба-жуьре тешкилатрин ва идарайрин патай адаз 60-дав агакьна гьуьрметдин грамотаяр ва чухсагъулдин чарар ганва. Къуллугъдай вахтунда адаз РФ-дин Президентдин Указдалди «СССР-дин Яракьлу Къуватра Ватандиз къуллугъ авунай» 3-дережадин орден гана. Адан кIвалах «Ватандин ЧIехи дяведа Гъалибвал къазанмишна 75 йис» медаль, «Россиядин ветеранрин Союздин 65 йис» рикIел аламукьдай лишан, Дагъустандин Халкьдин Собранидин Председателдин, гьакIни РФ-дин Игитрин Ассоциациядин президент — генерал-полковник Владимир Шаманован тIвар кхьенвай сятер, акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунай Дагъустандин Кьилин Указдалди «Амет-Хан Султанан» медаль ва маса шабагьар гуналди къейднава.

Полковникди — хушбахтлувиликай

Магьарам Рамалдановича вичин уьмуьр­дин юлдаш Розадихъ галаз санал пуд велед чIехи авуна. Августдиз абур санал яшамиш хьунин 55 йисан юбилей къейдна. Руша, ДГУ акьалтIарна, тербиячи яз зегьмет чIугвазва. ЧIехи хва Абдула, Магьарам­ Рамалдановичан рехъ хкяна, Свердловскдин военный училище акьалтIарна, ФСО-да къуллугъна, подполковникди алай вахтунда Росгвардияда  кIвалах давамарзава. Ам женгерин гьерекатрин ветеран я. ГъвечIи хва Артур Москвада эцигунрал машгъул я. Магьарам Рамалдановичан хтул Рамалдан, Санкт-Петербургда гьуьлерин дяведин рекьяй  институт акьалтIарна, Балтийский флотдин офицер, женгерин гье­рекатрин ветеран я. Алай вахтунда Донецкдин Республикада СВО-да ава.

— Хьайиди хьурай лагьана, гьакI яшамиш хьана виже къведач. Жуван ри­кIиз кIа­ни кардал машгъул хьун, ярар-дус­та­рихъ, мукьва-кьилийрихъ галаз акъуддай вахт­ни жагъурун важиб­лу я. ТахьайтIа, бес гьикI!? Санлай уьмуьр дуьз, менфятлу­ крариз серфна кIан­да, — лугьузва пол­ков­никди­.

Магьарам Рамал­дано­вичан суьгьбет­дихъ мад ва мад яб акализ кIан жеда. Хци руьгь авай, бубайрин пак адетриз ва­фалувал хуьзвай дирибаш дагъви, рикIиз чими инсан, камаллу насигьатчи хьиз, ам гьакьван хъсан суьгьбетчини я. Адахъ галаз суьгьбетдайла, за иллаки кьатIана: ингье инсандиз уьмуьрда вичин кар, бахт жагъун. Инсандин агалкьунрин бинеда, гьелбетда, ада чIугвазвай гьа­къи­сагъ, намуслу зегьмет, низам-къайда, камаллувал ава. Ам еке пу­ларихъ, тIва­рарихъ, къуллугърихъ кал­туг­нач. Адан гьакъисагъ, дурумлу зегьметди ам алай чка къалурна. Эхь, Магьарам Алижанов вири уьмуьрда баркаллу крарал машгъул хьана. Гьихьтин четин уламриз, я генани дуьз лагьайтIа, цавун гьихьтин бушлухриз акъуднатIани, анай ада чилел агакьдай рехъ уьтквемвилелди жагъурна.

Къуй Магьарам Рамалдановичахъ 100 йисан юбилей къейддай мягькем сагъвал­, хизанда мадни хушбахтлувал хьурай!

Рагнеда  Рамалданова