ЧIехи устаддикай веревирдер

РСФСР-дин лайихлу артист  Багъиш  Ай­даевакай,  ада эцигай тамашайрикай гьар сеферда ихтилат кватайла, зи рикIел урусрин машгьур драматург В.С.Розован (1913-2004) гафар хкведа: “Тамаша гатIунзава. Пьесадал чан къвез эгечIзава. Актерди ва я актрисади тамашачияр саки “бомбаламишзава”. Абур тамашачийрин гуьгьуьлар “хьелералди” ягъиз­ алахъзава. Тамашачиярни жуьреба-жуьре я. Абурукай бязибур, перде ахъа хьунни, сегьнедавай вакъиай­ралди яша­миш жезва. Театрдин кIвалахди­кай хабар­ авай  тамашачидиз анжах актердин ва я актрисадин и “гьу­жумдикай” ки­чIез­вач, ада и “гьужум” секиндаказ кьа­бул­зава. Ихьтин тамашачиди фи­кирзава, гьар са затI алцумзава, гьар са гье­­рекатдиз къимет гузва, яни ­“гьужумдиз” аксивалзава. Ягъунрин май­дандиз “яргъал ядай яракьар — залан тупар” гьизва: ибур пьесадинни тамашадин авторри ва гьакIни режиссерди магьирвилелди ва гьерекатда аваз тешкилнавай сегьнеяр я. ­Ги­ла тамашачидивай секиндаказ фикириз хъжез­мач, адак къалабулух акатзава: ам шехьзава, ам хъуьрезва, вичелай аслу тушиз ада капар язава, аквадай гьаларай, актер ва я актрисади ахъаяй­ “хьелер” адан ри­кIе акьун­ва. Тамашачи хушбахт я. Ягъунар физва, тамашачидин гуь­гьуьл гъилиз къачун паталди дуьз пуд сятдин­ къене пьесадин, тамашадин ва актеррин къудрат имтигьандай акъуд­зава.

Сифтегьан камар

Айдаев Багъиш Мустафаевич 1932-йисан 1-майдиз Докъузпара райондин Мискискарин хуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб акьал-тIарайдалай гуьгъуьниз, 1951-йисуз, ам Москвада А.В.Луначарскийдин тIвару­нихъ галай театрдин искусстводин институтдиз гьахьна. 1955-йисуз и институтдин драмадин артист­вилин факультет агалкьун­ралди куьтягьна, Лезги театрдиз хтай Б.Айдаева 1960-йисалди ина гьам артиствиле, гьамни и театрдин директорвиле кIвалахнай. Гьа йисара ада ина са жерге тамашайра гзаф ролар тамамарзава. Абурун арада М. Хуршилованни М.Чистя­кован “Сулак шагьид я” пьесадин тамашада — Омаран ва Хуьруьг Та­гьиранни Къияс Межидован “Ашукь Саид” драмадин тамашада ада тамамарай Саидан къаматри кьетIен чка кьазва. 1960-йисуз Москвада кьиле фейи Да­гъустандин искусстводинни литературадин декадада Лезги театрди и кьве тамашани меркездин тамашачийриз къалурнай ва кьве тамашадизни Москвадин тамашачийрини театрдин критикри чIехи къимет ганай.

Ашукь Саидан къаматдикай а чIаван “Театр” журналди икI кхьенай: “Ашукь Саидан рол­да Б.Айдаев къугъвазва, вични гзаф хъсандиз ва гьевесдалди къугъвазва. Ашукь Са­ид риваятрик квай къагьриман я. Адал са шакни гъиз жедач ва адан винел садавайни гъалибвал къачуз жедач. Ам халкьдин лишан я, ам халкьдин хъилен ва женгинин манидар я”.

Ашукь Саиданни Омаран къаматар еке устадвилелди, сеняткарвилелди тамамарунай 1960-йисуз Б.Айдаеваз “Дагъустандин лайихлу артист” тIвар ганай.

1960-йисуз Б.Айдаев Москвада ГИТИС-дин режиссёрвилин кьилин курсариз гьахьна. 1961-йисуз ам, гьа курсар акьалтIарна, Лезги театрдиз хтана. Гьа йисуз ам театрдин кьилин режиссёрвиле тайинарнай. Лезги театрдин тарихда Б.Айдаева кьилин режиссёрвиле кIвалахай йисар гзаф бегьерлубур хьанай. Гьа йисара Лезги театрдин репертуарда лезги драматургрин пьесайри чIехи чка кьунай ва, Б.Айдаев себеб яз, театрдин сегьнедал дуьньядин драматургиядин шагь эсерар эцигиз гатIуннай. Театрдиз Москвада ва Бакуда театрдин институтар акьалтIарна хтай же­гьил артистар кIватI хьанай. А йисара Лезги театрди тамашачийрин дикъет вичел желб­най ва абурун арада чIехи гьуьрмет къазанмишнай.

Малум тирвал, Б.Айдаев Лезги театрдин тарихда сад лагьай милли пешекар режиссёр тир. Москвада режиссёрвилин курсар куьтягьна хтайдалай кьулухъ Б.Айдаева сиф­те яз Къ.Межидован “Урусатдин цуьк” пье­са сегьнедал эцигнай.

Адалай гуьгъуьниз, Б.Айдаева сад-садан гуь­гъуьналлаз “Фендигар Мурад”, “РикIин кьа­­рай атIудайбур”, “Хардалан паб цаварал”, “30 кепекдин жерме”, “Сейфетдина вуч лу­гьу­­да?”, “Вун анжах зиди я!”, “Къазиме­гьамед” ва маса тамашаяр лезги сегьнедал эцигна. А тамашайрикай гьар сад лезги ме­де­ни­ятдин­­ тарихда кьетIен вакъиадиз эл­къвенай. Гьа икI, ада сифте 1966-йисуз эцигай “Фундугъбег” тамаша Лезги театрдин сегьнеда 500 се­фердилай гзаф къалурнай, ам гьам тамашачийри, гьам критикри хушвилелди кьабулнай.

Дагьустандин лайихлу артист Басира Ибрагьимовади вичин рикIел хкунра къейдзава: “Багъиш  Айдаев  саки  театрдин  ша­ир тир. Адан гьар са тамаша художест­венный къаматралди девлетлу жедай. Шаир вичин шиирдин гьар са цIарцIел гьикьван алахъда­тIа,  Багъиш Мустафаевични вичи эцигзавай тамашайрин гьар са сегьнедал, гьар са гьерекатдал гьакьван алахъдай. Ада артистдивай са гьерекат дуьз тежедайла, а гьерекат виш сефердани тикрариз тадай. Зи рикIел ала­ма: ада “Намус” тамаша ху­дожест­вен­ный акьван гужлу  рангаралди гьазурнай хьи, эсердин фи­налдив агакьайла, залда авай та­ма­шачияр вири шехьдай. Ахьтин режиссёрар гьар виш йисалай сад дуьньядиз къвезвайди я”.

Агъадихъ чун Б.Айдаева Лезги театрдин сегьнеда эцигай са бязи тамашайриз баянар гуз алахъда.

“Фендигарвал ва муьгьуьббат”

Б.Айдаева эцигай тамашайрин арада Ф.Шиллеран “Фендигарвал ва муьгьуьббат” эсерди кьетIен чка кьазва. И пьесада Шилле­ра ХVIII асирдин Германияда кьиле физвай вакъиаяр, анин гьакимрин гьахъсузвилер, ах­лакьсузвилер, абурун руьгьдин эйбежервилер, тавханайра авай интригаяр ва маса кIва­лахар къалурнава. Вичин маса эсеррилай тафаватлу яз, авторди и эсерда вичиз хъсандиз чидай са алем, гьа алемдин чиркинвилер, усалвилер къалурнава.

И тамаша Лезги театрдин чIехи агалкьун хьанай. Режиссёр и эсер реалиствилин планда тамашачийрив агакьариз алахънай ва адавай а кар кьилиз акъудизни хьанай. Художникдихъ галаз санал режиссёрди сая, гуьзел ва таъсирлу тамаша арадал гъанай. Тамашади агалкьун къазанмишунин сад лагьай себеб Ф.Шиллеран камаллувал тиртIани, кьвед лагьай себеб режиссёр Б.Айдаеван пешекарвал тир. Тамашада къугъвай артист­рин чIехи пай Бакудин искусстводин институтдин актервилин факультет куьтягьнавай ксар тир. Б.Айдаевалай, магьир пешекардилай хьиз, жегьилрин къуватдикай устадвилелди менфят къачуз алакьнай.

“МутIлакь”

Дуьньядин классикадай ХVII асирдин французрин драматург Ж.Б.Мольеран “МутI­­лакь” комедия лезги сегьнедал эцигна. Пьесада авторди вичин вилик инсафсуз са селемчидин къамат арадал гъунин, ам рус­вагьунин, вар-девлетди жемиятда кьиле тухузвай чиркин роль къалурунин макьсад эцигна­. Эсердин кьилин къагьриман тир Гарпагоназ уьмуьрда анжах са мурад ава: — жезмай кьван вар-девлет кIватIун. И мураддихъ агакьун па­тал ада вири рекьериз гъил ве­гьезва: бурж пул гайи муьштерийривай чIехи процентар алаз пул вахчузва, вичин хизандиз каш гузва, веледрин кьисметдалди алверзава…

Клеантанни адан нуькер Лафлешан тедбирлувал, камаллувал себеб яз, жегьилривай Гарпагонан чиркин ниятриз аксивал ийиз, адал гъалибвал къачуз жезва ва абур чпин мурадрив агакьзава.

Гарпагонан ролда Абдурашид Магьсудов къугъвазвай. Адавай автордин макьсад тамашачийрив  агакьариз,  Гарпагоназ  абурун рикIе нифрет арадал гъиз, адан къамат къати сатирадин рангаралди къалуриз хьанай. Тамашада амай къаматарни бажарагълу ­артистри — Клеантан — Мирзебег Мирзебегова, Марианадин — Басира Ибрагьимовади, Элизадин — Дурия Рагьимовади устадвилелди та­мамарзавай. Абурулай Мольеран сатирадин гуж тамашачийрив агакьариз алакьнай.

Режиссер Б.Айдаевавай, художник Ж.Агъа­мирзеевахъ галаз санал Мольера вичин пьесада вилик эцигнавай макьсад — мал-девлетди жемиятда кьиле тухузвай чиркин роль — къалуриз ва гьакIни эсердин вакъиаяр кьиле физвай девирдин ва макандин — XVII асирдин Франциядин — колорит гуз хьанай.

“МутIлакь” комедия тамашачийри гьикI кьа­булнайтIа а чIавуз лезги чIалалди акъатзавай “Коммунист” газетди къейднай: “…Зал си­ви-сивди инсанрив ацIанвай. Идахъ вичин себеб авай. Мольеран пьеса сегьнедал эцигун регьят кIвалах туш. И кар патал театрдин коллективдихъ пешекарвилин жигьетдай еке устадвал хьун чарасуз я. Эхь, бажарагълу ар­тистривай и четин имтигьандай агалкьунралди экъе­чIиз хьана. Тамаша залда ацукьнавайбуру гзаф хушдиз, гурлу капар ягъуналди кьабулна”.

 “Ашукь Саид”

1975-йисуз Б.Айдаева Лезги театрдин сегьнедал — Хуьруьг Тагьиранни Къияс Межидован “Ашукь Саид” пьесадин бинедаллаз­ тамаша эцигнай. Ам дуьшуьшдин кар ту­шир. А тамаша сифте яз 1957-йисуз, миллет­дал гьалтайла Крымдин татаррикай тир, яргъал йисара къумукьрин театрда актервиле ва режиссёрвиле кIвалахай Сервер Жамилович Жетереди (1906-1982) Лезги театрдин сегь­не­дал эцигнай. “Ашукь Саид” тамашади ва Ашукь Саидан къаматди Б.Айдаеван уьмуьр­диз ва яратмишунриз агалкьунар гъанай. Гьавиляй адаз гьам а тамаша, гьамни а роль гзаф багьа тир.

“Ашукь Саид” пьесада драмадин конфликт гзаф хци я. Тарихдай малум тирвал, гьахъ­-адалатдиз эвер гузвай хци сатирадин шиирриз килигна, Куьредин ханди Саидан  ви­лер акъудиз тунай. Эсерда гьахълувилин ва гъахъсузвилин къуватрин арада женг кьиле физва. Гьахълувилин патал алай инсанрин кьиле  Ашукь Саид ава. Адан яракь гуьллеяр хьтин гафар, мирварияр хьтин чIалар я. Вичин чIа­ларалди ада халкь женгиниз къарагъарзава­ ва гьахъ гьахъсузвилин винел гъалибарза­ва.

“Ашукь Саид” тамашада маса образарни бажарагълу актерри тамамарзавай. Гьави­ляй и тамашани гьам Багъиш Айдаеван яратмишунра ва гьакIни Лезги театрдин тарихда агалкьунралди кьиле фейи тамашайрикай сад хьанай.

“Варз кьур йифиз”

1976-йисуз Б. Айдаева башкиррин шаир ва драматург Мустай Кериман романтикадин трагедия — “Варз кьур йифиз” пьеса лезги сегьнедал эцигна. Эсердин  яшайишдинни фило­софиядин идея эсердиз вичиз хас тир кье­тIен­ рангаралди, художественный формада тамашачийрив агакьарун паталди гьам режиссёрдихъ, гьамни актеррихъ гзаф чIехи бажарагъ, абур устад сеняткарар хьун герек тир. Вучиз лагьайтIа, пьесада гьар са къамат­диз вичиз хас тир милли кьетIенвилер авай ва абур тамамарун патал вини дережадин сегьнедин меденият ва сеняткарвилин бажарагъ герек тир. Амма Лезги театрдивай и кар чIехи агалкьунралди тамамариз хьанай. Режиссёр Б.Айдаева сад тир сегьнедин ансамбль арадал гъанай ва и тамашани, адан муькуь тамашаяр хьиз, Лезги театрдин тарихда кьетIен вакъиадиз элкъвенай.

“Намус”

Багъиш Айдаев гьамиша вилик физ, сенят тIвар алай дагъдин лап кьакьан кукIуш­рал хкаж жез алахъзавай пешекаррикай сад тир. Дуьньядин драматургиядин шагь эсерар, абурукай тир В.Шекспиран пьесаяр ва иллаки “Отелло” лезги сегьнедал эцигун адан эрзиман мурад тир. Амма садлагьана  ихьтин зурба шедевр эцигиз адавай жуьрэт ийиз жезвачир. И багьа мураддихъ агакьун патал адаз, вичи лагьайвал, “трамплин” герекзавай. Эхирни адаз ахьтин “трамплин” жагъана: 1979-йисуз ада мана-метлебдиз килигайла “Отел­лодиз” са кьадар мукь­ва тир “Намус” пьеса сегьнедал эцигна. Пьесадин автор машгьур эрмени писатель Александр Ширванзаде тир. Эсерда кьиле физвай вакъи­аяр эрменийрин уьмуьрдай къа­чун­вайтIани, ам лезгийрин яшайишдизни, майишатдизни мукьва тир. Гьавиляй я жеди, эсердин къагьриманрикай сад Рустама лугьузва: “За жуван уьмуьрдин чIехи пай Дагъустанда, чеченрин, аваррин, къумукьрин арада кьиле тухвана. Закай саки лезги хьанва. Лезгидивай вири эхиз жеда, русвагьвилелай гъейри. Зун намусдин лукI я, диде. Завай беябур хьун эхиз жедач”.

Режиссёрдин макьсад и тамашада пак муьгьуьббат гьар жуьре адетрилай вине авайди къалурун тир. Режиссёрдин фикир артистри чпин къугъунра магьирвилелди кьилиз акъуднай. Тамашачийрин патай гьуьрмет къазанмишай ва критикри чIехи къимет гайи и тамаша саки гигантрин акъажунрин майдандиз элкъвенвай.

Тамашадикай а чIавуз “Коммунист” газетда машгьур шаир ва критик тир Азиз Алема икI кхьенай: “Театральный искусство сифтени-сифте актервилин искусство я. Актер галачиз театр авач. Амма актердикай актер, тамашадикай тамаша ва театрдикай театр ийизвайди режиссёр я. ­Режиссерди актеррин сад-садахъ галаз кьур тайин ансамбль тешкилна, адаз регьбервал гунихъ галаз сад хьиз, композитордихъ, художникдихъ ва художественно-тех­нический персоналдихъ галаз еке кIва­лах тухузва. И жигьетдай, санлай­ къачурла, музыка, иллаки декорация гзаф къешенгди ва таъсирлуди хьанва. Декорацияди “Намус” тамашада неинки алатай девирдин уьмуьрдин шикилар арадиз хкизва, гьакIни тамашадин идейно-эстетический метлеб артухарзава ва режиссердин кьилин идея виле акьадайвал, фасагьатдиз ачухарзава. Тамашадин эвел кьиляй яру ва чIулав цIир­хе­рикай цванвай перде, сегьнедин юкьвал чиликай хкатна, цавухъ эл­къвенвай дувулрал туькIуьрнавай “чарпай” ва сегьнедин къерехра авай порталрал юкьвалай атIана кьатIнавай таз къелемар акурла, чун са кьадар къя хьана, игьтиятлу яз амукьна. Амма гьерекатар кьиле фир­давай ва тамашадин эхирдай вири и “сирер” сирлубур яз амукьнач. Эхь, — лу-гьуз­ва чаз режиссерди, — Сусан ва Сейран гьа и дувулрал чIехи хьана, амма абурун уьмуьр кьатIнава. Анжах абур тек туш, килиг порталрал алай тазаризни — абурузни ра­къинихъ еримиш жез кIанзава, амма абурни инсафсуздаказ юкьвалай кьатIна­ва, яни вагьши намусди агъавалзавай а дуьньяда халис муьгьуьббатдиз, азад уьмуьрдиз чка авач. Амма а дуьньядин дувулар чиликай хкатнава, адан эхир пехир хьанва”.

 “Эвленмиш хьун”

Б.Айдаева Н.В.Гоголан “Эвленмиш хьун” комедия сегьнедал эцигна. Амма ам кьилиз акъудун, адан премьерадиз килигун адаз кьис­мет хьанач. Тамашадин эхиримжи репетицияр фидай йикъара Багъиш Айдаев рагьметдиз фена. Тамаша а чIавуз маса   режиссерди кьилиз акъудна.

“Эвленмиш хьун” комедиядин сюжет майишатдикай, персонажрин хсуси уьмуьрдикай ятIани, авторди вакъиайриз къимет гунин жигьетдай ва идеядин рекьяй ам чIехи мана-метлеб авай сатирадин эсер я.

Режиссер Б.Айдаев, къаматрин руьгьдин эйбежервал къалурун вилик асас макьсад яз эцигна, карикатурадиз, шарждиз рехъ тагана, автордин фикирар кьилиз акъудиз алахънай. Ада асас дикъет тамашадин кьвед лагьай пердедиз, эвленмиш жез кIан­за­вай­бур Агафья Тихоновнадин кIвализ кIватI хьанвай сегьнедиз ганвай. Художник Гь.Гьасанова тамашадиз гайи оформлениди и хизандин ва ина кьиле физвай вакъиайрин сатирадин  къамат яратмишуниз куьмек гузвай. Ар­тистрин къугъунрини гьам автордин, гьамни режиссердин макьсад тамашачийрив хъсандаказ агакьарзавай.

Эбеди я халкьдиз къуллугъ авурбур!

Чна винидихъ къейд авурвал, Багъиш Айдаеван рикIе чIехи ниятар авай. Дуьньядин драматургиядин шагь эсерар лезги сегьнедал эцигун адан багьа мурадрикай тир. “Эвленмиш хьун” тамашадилай гуьгъуьниз адаз В.Шекспиран “Отелло” трагедия сегьнедал эцигиз кIанзавай. Адалай гуьгъуьниз — Еврипидан “Медея”… Амма инсафсуз ажалди адаз ихьтин багьа мурадар кьилиз акъуддай мажал ганач. 1979-йисан 20-апрелдиз ам рагьметдиз фена. Адан вири уьмуьр  47 йисакай ибарат хьана. Гьелбетда, им куьруь уьмуьр я. Амма ада а куьруь уьмуьр маналу­даказ, вижданлудаказ, такабурлудаказ кьиле тухвана. Вичин вири къуват, бажарагъ хайи халкьдиз бахшна. Гзафбурувай виш йисуз тежедай кIвалахар вичин 47 йисан уьмуьрда кьиле тухвана. Чпин уьмуьр, бажарагъ, зегьмет хайи халкьдин рекьиз бахш авурбур са чIавузни рекьидач. Халкьди ахьтин ксар даим чпин рикIера хуьда. Багъиш Айдаев, адан кIвалахар, адан багьа тIвар чи халкьдин тарихда эбеди яз амукьда.

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат