Къадим Ахцегьрин хуьруькай сифте ктаб машгьур алим Жонрид Агьмедова кхьена, 1975-йисуз чапдай акъудна. ЦIийи девирда адан рехъ бажарагълу публицист Дашдемир Шерифалиева лайихлудаказ давамарзава. Алатай йисан эхирда ада Расул Гьамзатован тIварунихъ галай РД-дин Милли библиотекадиз хъсан савкьат, вичин гзаф йисарин зегьметдин нетижа — «Ахцегь район: тарихдин рехъ» ктаб, гъана. (Къейд ийин: Д. Шерифалиев «Шарвили эпос: цIийи делилар ва риваятар» (2008), «Ахцегь: тарих ва алай аям» (2010), «Шерифали бубадин насигьатар» (2017) фикир желбдай ктабрин авторни я.)
Виликди гьерекат авун патал инсанди кьулухъ вил вегьедай адет я. Иниз килигна, чаз тарихдин ктабар чарасуз я. Алай вахтунда бейкар хейлин инсанар, чпин багъри маканар туна, патарихъ алатзавай, дагълух хуьрер, гьайиф хьи, иесисуз хьана, гуя хъенриз элкъвезвайла, хайи халкьдин, ватандин тарихдикай (гьайиф хьи, чаз чи милли тарих чизвач) кхьенвай ктабрин важиблувал иллаки екеди я.
Вичикай ихтилат физвай ктаб лагьайтIа, чи библиотекада край чирдай отделдин литературадин лезги дестеди багьа пишкеш яз кьабулнава. Чна гьам рикIивай, гьам зарафатдивдини икI лугьузва: «Чун чи багъри хуьрериз техфена хейлин йисар тир. Гъиле кьуна кIелдайла, и ктабдихъай чаз хайи чилин ни къвезва». Эхь, и ктаб гьакьван гзаф бегенмиш хьанва. Ам кIелайбуру чи дагъвийрин виликан йисарин уьмуьр чпин вилералди акурди хьиз кьабулзава. Чи кIелдайбур патал ам — къешенг, чIехи кIалубдин, 523 чин авай мешреблу ктаб — Ахцегь райондин тарихдиз талукь вижевай учебник я лагьайтIа жеда. Ктабда Ахцегь райондин маналу карта ганва. Адай чаз кардик квай, гьакIни гадарнавай ва хъенриз элкъвенвай хуьрер чир жезва. Ахпа Ахцегьрин хуьруьн панорамадин шикил ава. Авторди, райондин «визиткадилай» эгечIна, ктабдин гьар са паюна кIелзавайбурун вилик хайи ватандин уьмуьрдин тарих галай-галайвал ачухзава.
КьетIен фикир Кавказдин дяведин девирда Ахцегьа аваз хьайи урус аскеррин гарнизондин уьмуьрдин бязи вакъиайризни ганва. Ктабдин са кьил граждан дяведин вакъиайриз талукь я. Идалайни гъейри, инай чаз Советрин девирдин колхозринни совхозрин уьмуьр аквазва. Зияратризни гуьмбетриз талукь разделни алай аямдин кIелдайбуру вичел фикир желбдайди хьанва. Санлай ватанпересвилин руьгь кваз кхьенвай адан вири текстерни фасагьатдиз, ашкъилудаказ кIелиз жезва. Райондин хуьрерин, тарихдин, политикадин, экономикадин, культурадин, медицинадин, искусстводин, спортдин месэлайриз талукь яз ва гьакI машгьур кьилдин ксарикай гьар са кьил гуя са гъвечIи ктаб я. Ктабдин къене ктабар! Анрай чаз райондин девлетлу ва баркаллу тарих аквазва.
Ахцегь райондин тарих гзаф деринди ва девлетлуди тирвиляй автордивай, гьелбетда, талукь вири делилар ва машгьур вири инсанар къалуриз хьанвач. Ада вичи хиве кьазвайвал, и кар илимдин дерин ахтармишунрихъ галаз алакъалу акьалтIай жавабдар ва четинди я. «Райондин тарихдин пирамидада за жувалай алакьдайвал са къван-цал эцигна. Умудлу я хьи, гележегда и кар мадни хъсандиз давамардайбур жеда», — лугьузва ада.
Чнани багьа пишкешдай Дашдемир Шерифалиевичаз рикIин сидкьидай чухсагъул лугьузва. Къуй квез Аллагьди чандин мягькем сагъвал гурай, яратмишунрин рекье мадни еке агалкьунар хьурай!
Секинат Мусаева,
республикадин милли библиотекадин край чирдай
ва милли эдебиятдин отделдин кьилин библиотекарь
