Итижлу делил я: къадим Ахцегь шегьерда 18 мискIин ва гьакьванни пешекар инкъилабчияр хьана. Арифдар динэгьлийринни алимрин сан-гьисаб садазни чидач. Гьеле VIII асирдилай башламишна ина мусурман дин тваз, миcкIинарни медресаяр кардик кутаз хьана, XIX-XX асирра агъзурралди ахцегьвийри Бакуда кIвалахна. Парабур инкъилабдин женгерик экечIна.
Малум тирвал, XX асирдин сифте паюна Самур округда 60 процент итимар хизан хуьдай пул къазанмишиз пата-къерехдиз финиз мажбур хьана. Анжах 1913-йисуз инай 23 169 итим, яни гьар агъзурдакай 330 кас, гъурбатдиз фена, абурун лап чIехи пайни — Бакудиз. Гьа макъамда Бакудин Биби-Эйбат, Сурахана, Балахана районрин нафтIадин мяденрал кIвалахзавай маса миллетрин векилризни кваз лезги чIал чизвай.
Пешекар инкъилабчийрин арада большевикрин партиядин Бакудин исполкомдин членар тир Къази-Мегьамед Агъасиеван, Мукьтадир Айдинбегован, Алимирза Османован, Сулейман Сулейманован, Дагъустандани Азербайжанда Советрин власть тестикьарунин гьерекатрин гьевеслу иштиракчияр хьайи Абдурагьман Исмаилован, Жигерхан Исмаилован, Абдулсамад Мурсалован, Ражаб Амирханован, Гьажибала Таирован, Нисред Мегьарамован, Селимхан Сулейманован, Салигь ва Абдуселим Рустамоврин тIварар иллаки тафаватлу я.
Дагъустандани Азербайжанда Советрин власть тестикьарунин женгерин лап кар алай инкъилабчийрикай, тешкилатчийрикай сад Къази-Мегьамед Агъасиев я. Адан вири уьмуьр халкь азадвилихъ элкъуьрунин ялавлу женгинин чешне хьана. Куьрелди уьмуьрдин рекьикай рахайтIа, Къази-Мегьамед 1882-йисуз Ахцегьа чатухъандин хизанда дидедиз хьана. 9 йиса аваз адавай диде-буба къакъатна. Язухдай етим гададин рабатвал хуьруьн муаллимвиле кIвалахзавай са миресди хъувуна. Гьада Къази-Мегьамедаз школада кIелдай мумкинвални гана.
1898-йисуз Ахцегьрин кьве классдин школа куьтягьай гадади, чарадан нафакьадилай элячIна, вичин кьил хуьн патал агьваллу ксариз батраквал ийизва. Бахтунай хьиз, гьа йисуз Бакудай хуьруьз хтай адан ими Алибубадиз хтулдин гьал бегенмиш хьанач, ада ам вичихъ галаз хутахна, Зубаилован нафтIадин мяденра фялевиле тайинарна. Савадлу, викIегь жегьилди вичин зегьметкешвилелдини къени къилихралди са куьруь вахтунда фялейрин арада лайихлу гьуьрмет къазанмишна.
Еке буйдин, къуватлу, фялейрин ихтиярар хуьн патал ара-ара къалмакъалрик акатдай Алибуба ана “Татар Али”, “Сев Али” лугьуз машгьур тир. Сифте гьадан хатур-гьуьрметдай, ахпа фялейрин игьтияжар хуьн патал авур алахъунар себеб яз хтулдални “Севрен Къази-Мегьамед” лакIаб акьалтна. Алибубадал “Сев” лакIаб вучиз акьалтна лагьайтIа, Бакуда нафтIадин мяденрал фялевиле кIвалахзавай ам гьикI ятIани са йисуз Ахцегьиз вилик са суьруь хиперни гваз дагъларин четин гирвейрилай элячIна хтана. Еке буйдин, къалин чуру-спел квай, тандал — хипен яргъи кIурт ва гъилени лаш авай ам лап севрез ухшар тир.
Кесибрин тереф хуьзвай Къази-Мегьамед гьа сифте йикъалай азад фикиррал алай фялейрихъ, инкъилабчийрихъ галаз дуст жезва. 1901-йисалай ада Бакудин РСДРП-дин къурулушда чинебадаказ кIвалахзава. 1904-йисалай РСДРП-дин Биби-Эйбатдин большевикрин тешкилатдин член, “Гьуьммет” дестедин активист я. Бакудин большевикрин партиядин комитетдин тапшуругъдалди, гъурбатда авай фялеяр-отходникар инкъилабчивилин женгинал желб авунин мураддалди “Фарук” десте тешкилзава.
1910-1918-йисара Къази-Мегьамед дагъвийрин арада инкъилабдин фикирар раиж авунин ва Советрин власть тестикьарунин тапшуругъ гваз Дагъустандиз хквезва. Инкъилабчивилин таблигъатдихъ галаз санал ам Г.Струадихъ, Г.Тагъизадедихъ галаз Кьиблепатан Дагъустан чкадин контрреволюционеррикайни туьркерин чапхунчийрикай михьунин къати женгерик экечIуниз мажбур жезва. Амма душманар гьамиша адан геле къекъвезвай, адан кьилихъ, пишкеш яз, еке гьакъи гун хиве кьунвай. Эхирни пулуна вил тунвай хаинрин куьмекдалди Къази-Мегьамед душманрин гъиле гьатна. Дагъви инкъилабчи чпин патал гъиз кIанз меслятдин алахъунар, гьатта чандиз гужар-къастарни пара авуна жасусри. Амма мураддив агакь тавурла, адан кьисмет гьялун Кьасумхуьрел шариатдин суддин гъиле вугана. Адани кесиб халкь патал чан къурбандзавай викIегь инкъилабчидиз инсафнач. Шариатдин судди 36 йисан яшда авай жегьил итимдиз кьиникьин жаза гунин чинебан къарар акъудна ва ам Ахцегьа авай дустагъдиз хутахдайвал хьана. Амма хутахдай рекье ам хаинвилелди яна кьена, Кьасумхуьруьн патав кучудна. Идалди, гьелбетда, душманривай Къази-Мегьамед Агъасиеван тIвар-кар халкьдин рикIяй акъудиз, зегьметчи халкь азад авунин гьерекатар акъвазариз хьанач.
Ялавлу инкъилабчидин къамат эбеди авун яз, Азербайжандин Аджикабул шегьердиз Къази-Мегьамедан тIвар ганай. Чи девирда, гьайиф хьи, адалай лезги инкъилабчидин тIвар ахлуднава. Амма Ахцегьа, Геджухда, Белижда, Дербент, Махачкъала, Каспийск, Буйнакск шегьерра Къази-Мегьамед Агъасиеван тIварунихъ куьчеяр гала. Ахцегьа адан гуьмбет (бюст), махсус кьул алкIурнавай хайи кIвал ава, чкадин СПК адан тIварунихъ янава. Кьасумхуьруьн патав инкъилабчи яна кьейи чкадал сур ала. Амма, гьайиф хьи, халкьдин азадвал патал чан къурбанд авур пешекар инкъилабчидин гьуьрметдай адан тIварунихъ галаз алакъалу а чкаяр чна гьамиша лазим къайдада хуьзвач. Ахцегьа Къази-Мегьамед Агъасиеван кIвале инкъилабчидин “КIвал-музей” ачухиз ва адан тIварунихъ галай ял ядай парк аваданламишиз хьанайтIа, хъсан кар жедай.
Дашдемир Шерифалиев
