КIеви дустар

Зунни ЦIарах,

Хьухь куьн чIалахъ,

Пара кIеви дустар я.

КIвал хуьн михьиз,

Лап гуьзгуь хьиз,

Чи кьведанни къастар я.

 

ЦIараха заз ийида бул суьгьбетар:

— Мур-р-р! Мур-р-р! Мур-р-р!

Зи рахунар шуьрбет я!

Зазни хуш я и кIвалах —

Дуст патав хьун лезет я!..

Р.Рамалдановадин этюд.

Баян гайиди — Мерд  Али.

________________________________________________

Гуьмбет

…Вилик квай дагъ са акьван кьакьанди ту­ширтIа­ни, адан кIани­кай са шумуд виш метрдин туннель тух­ванва. Аникай хкечIна, Зеленчук шегьердихъ эл­къвей­ла, зи вил дагъдин кукIушдал алай лацу гуьмбетда акьуна. За шофердивай ам вучтин гуьмбет ятIа жузуна.

— Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи партизанриз эцигнавайди я, — са геренда автобус акъвазарна, суьгьбет башламишна ада. — Марухдин гирведилай чи кьушун­ри гьужум авурла, фашистар Табердадай, Кара­чаевскдай, Зеленчукдай экъечIна, катиз башламишна. Советрин аскерар гьа и туннелдай атана, Кубань вацIалай элячI­на, виликди фена кIанзавай. Маса къулай рехъ и дагъларай авачир. Гьавиляй важиблу объектар хуьн командованиди пар­тизанрал тапшурмишна.

Советрин Армия иниз агакьдалди Черкасскдай кьулухъ чIугвазвай немсерин саперрин са взвод, къан­лувал ийиз — муьгъни туннель хъиткьинариз, мо­то­­циклий­раллаз атана. Гьа и гуьмбет алай синелай пар­тизанри юкъузни-йифизни муькъвелай вил алудзавачир. Абур цIусад кас авай. Душмандин къуват гзаф тир. Дагъдин лекьер, куьмек агакьдалди, вири телеф хьана, фашистарни абуру тIимил къирмишнач. Амма игит рухвайри тапшуругъ, чанарилай гъил къачуна, тамамарна: чи кьушунриз рехъ саламатдиз туна.

Яшлу черкес кис хьана.

— Ахпа? — жузуна за.

— Гьа цIусад касни вири и кукIушдал стхавилин сура кучудна. Гуьгъуьнлай жегьилри анал чпин харжидалди гуьмбет эцигна.

— Абур вужар ятIа малум яни?

— Заз ван хьайивал, урусар, черкесар… Абурук лез­ги пуд стхани квай лугьузва.

— Лезгияр? — рикI къудгунна зи. — Абур иниз гьикI акъатна?

— И дагълара женг чIугур партизанрин арада Кеферпатан Кавказдин вири миллетрин векилар авай. Абурун къаст хайи дагълар душмандикай хуьн тир.

— Бес гуьмбетдал тIварар кхьенвачни?

— Ваъ, абурукай икьван гагьди садни тайин хьанвач. Стхаяр тир лезгийрин тIва­рар Кавказдин такабурлу дагъларин тIва­рар­ я лугьудай: Эльбрус, Каз­бек­, Хенжел. Гуьмбет алай синелай алахьай гьава авайла, а дагълар капан юкьвал алайбур хьиз аквада­.

— Вужар ятIани, кьегьал рухвайриз эбеди рагьмет хьурай! — дуьа авуна са мусурман къариди, чинай гъил чIугуна. Зани гьа саягъда Ватан патал чан гайибурун руьгье­рихъ жуван “зикир” тикрарзавай…

Шамсудин Исаев

(“Туртурдин гьарай” ктабдай).

____________________________________________

ЧIаларин бике

Гьар манайрин гафарикай

Халича хьиз хранвай.

Эминанни Сулейманан

Гафарганда чранвай.

 

Дидед лай-лай, вацlун шир­шир,­

Шагьвардивди къугъвазвай.

Зи туьтуьнай акъатдайла,

Кагьраба хьиз аквазвай.

 

Зи багьа чlал, зи масан чlал.

Шарвилидин турунин ван.

Диде кьван вун заз багьа я,

Зи чан кьван вун заз кlан я.

 

Гьакьван дерин, гьакьван ширин

Келимайрив ацlанвай,

Зи чlалак заз кутун кlан туш

Зайиф гафар, кьацlанвай.

 

Ери-бине чир жезвач ви,

Ви ван гьинай къвезватlа?

Ширшир яни, хиял яни,

Гафар гьикl ваз жезватlа?

 

Зи масан чlал, ви гужлувал

Шарвилиди кьатlанай.

Къванци гадади Теймурлеган

Рикl хьеле хьиз атlанай.

 

Кlантlа мах хьуй, кlантlа мисал,

Гьарма сад са гевгьер я.

Зи лезги чlал, зи масан чlал

Лезгистандин бегьер я.

 

Гьуьлерилай дерин я вун,

Ви сергьятар пара я.

Зи багъри чlал, зи мез, зи сес

Вун чlаларин бике я!

Лезгият  Шагьпазова, Кьурагь райондин Гелхенрин хуьр, 10-класс

_____________________________________________

Гатфар

Гатфари мад зенг ягъиз,

ТIебиатни уяхна,

Кьуьзуь чилиз ранг ягъиз,

Жегьил хъийиз алахъна.

 

Хважамжамдин рангарни

Яна цавун са патаз.

Къацу жеда чIурарни,

Мукьвал-мукьвал марфар къваз.

 

Мад ви гъиле кар жеда,

Чиникни хъвер, берекат.

Пелел атир, гар жеда,

Шад зегьметдик — гьерекат…

 

Чан зи диде

Зи уьмуьрдиз экв гудай шем,

Вун зи къуват, вун я зи тIем.

Ава вун захъ галаз, диде,

Чан зи диде, чан зи диде!

 

Къазмадикай кIвал авунвай,

ЭчIел квачир сал авунвай,

РикIе чаз муг — тIвал авунвай,

Чан зи диде, чан зи диде.

 

Хтулдиз

Дидедин чиник хъвер кутур,

Бубад сивик хъвер кутур,

Алахъзавай хуьз хатур,

Хтулдиз килиг, хтулдиз!

 

Бахт къенид, кьил кIевид хьуй,

Фагьумлу са игит хьуй,

Гуьрчег ван, сес авайд хьуй,

Хтулдиз кьий, хтулдиз!

 

Дидед рикIин чIук я вун,

Бубад кIвалин экв я вун,

Иер таза цуьк я вун,

Хтулдиз килиг, хтулдиз…

Разият  Бабаханова, Самурдин юкьван школадин 7-классдин ученица

____________________________________________

Кьуьгъуьр

Са сеферда зун къубудин къерех кьуна кIвализ хквезвай. Бирдан къалин кул-кусра заз кьуьгъуьр акуна. Гьадазни зун акунвай. Гьавиляй ам, агаж хьана, цацарин кIватI хьтиндаз элкъвенвай. Вичини, кIутадив хур гатазвай хьиз, тук-тук ийиз, тади кваз нефес къачузвай.

За чекмедин кIуф адаз мукьва авуна. Ада, пуф-ф-ф ийиз, ажугъдив хци цацарив зи чекме яна.

— А-а-а, вуна зун гатазва?! — за чекмедин кIуфув ам циз вегьена. Ана гьасятда цацар элякьна, кьуьгъуьр, сирнавна, къерехдиз эхкъечIна. Гила ам вакIан цIуьр­нуьгъдиз ухшар  хьанвай. Анжах хамунал чIарарин чкадал цацар алай. За тIвалунивди ам жуван сафутIдиз вегьена, кIвализ хкана.

КIвал кьифери кьунвай. Заз ван хьайивал, кьуьгъуьр кьиферин душман я. Къуй, лагьана за, кIвале кьиферни кьурай, вичизни къулай  хьурай.

ИкI, хтана кIвализ, цацарин кIватI чилел эцигна, столдихъ ацукьна, зун кхьинрив эгечIна. Ара-ара вилин са патай кьуьгъуьрдизни килигзавай. Вахт пара фенач, цаца-рин кIватI юзана, ачух хьана, инихъ- анихъ килигна, къу­лай пад жагъурзавайди хьиз, къекъвена, эхирни, зи кроватдин кIаник секин хьана.

…Югъ мичIи хьайила, за кIвале лампа куькIуьрна. Гьа геренда зи мугьман кроватдикай хкечIна. Аквар гьаларай, кьуьгъуьрди лампадин экв вацран экуьнай кьуна­. Тама йифериз хьиз, инани ам гегьенш чкадал экъечIна, къекъвез эгечIна. За пIапIрус къачуна, цIай яна, лампадин патав гум ахъайна. Вацран патав циферни кIватI хьана. Кьуьгъуьрдик генани гьевес акатна. Адаз гьакъи­къатдани вич варз алай йифиз тама авайди хьиз тир. Зи кIвачер ада тамун тарарай кьунвай. Ам зал, гьа тарарал хьиз, элкъвезвай. Ара-ара чекмейрикай ни чIугваз­вай, цацарив абур чухвазвай.

За газет кIелзавай. Са герендилай ам чилел вегьена, жув фена кроватдал ярх хьана. КIеви ахварал зун садрани фейиди туш. Гилани гьакI тир. Са герендилай кIвале, кьуру пешерин хьиз, шахрахрин ван гьатна. Спичкадив шем куькIуьрна, акуна, кьуьгъуьрди кроватдик чукурна. За чилел вегьей газет столдин патав гумачир, кIвалин юкьвал акъатнавай.

Шеминин экв туна, зун мад кроватдал ярх хьана. “Кьуьгъуьрдиз газет вучиз герек хьанатIа?” — фикирзавай­ за. Са арадилай ам мад, кроватдикай хкечIна, газетдив агатна, адал къатадна-къатадна, газет тамамвилелди ви­чел алчударна, гьамни алаз кроватдик хъфена. Инал за кьатIана: кьуьгъуьрди газет тамун пешерай кьунвай. Кроватдик тухвана, кIвалин пипIе адакай вичиз муг туь­кIуьр­на.

КIвалах куьтягьна, са герендилай кьуьгъуьр мад майдандал экъечIна. Столдал алай шеминиз — вацраз килигиз акъваз хьана.

За мад пIапIрусдик цIай кутуна, шеминал гум-булутар ракъурна. Ахпа кьуьгъуьрдихъ элкъвена: — Мад ваз вуч кIанзаватIа?

Кьуьгъуьрдиз кичIезмачир.

— Яд кIанзавани? Къарагъна зун кроватдилай, кьуьгъуьр катнач.

За тарелка къачуна, полдал эцигна, ведредай адаз яд цазва. Цин сес авахьзавай булах хьиз тир. Са шумудра за яд гагь тарелкада, гагь адай ведрода хцана. Кьуьгъуьрди им гьакъикъатдани тамун булахдай кьуна­.

— Ша, ша, агат булахдив, — лугьузва за. — Варзни ваз куькIуьрна, циферни гъана, гила булахни рахурна…

Акуна, кьуьгъуьр алай чкадилай юзана. Зунни виликди фена, тарелка адаз мукьва авуна.

— Ингье ви булах, хъухъ, — лугьузва за. Эхирни, кьуьгъуьрди циз кIуф сухна. За явашдиз адан цацарилай гъил алтадзава: — Агь, зи хъсанди! Зи бицIиди!.. Тух жедал­ди яд хъвана, кьуьгъуьр тарелкадивай къекъечIна.

Ша, ксун гила, — лагьана,  зун жуван чкадал хъфена, шем туьхуьрна!..

Гьикьван ксанатIа чидач, мад заз кIвале са ни ятIа кIвалахзавай ван хьана. Шем куькIуьрна — куьне вуч лугьуда? Кьуьгъуьрди, вичин цацарал ич кьуна, кроватдик­ тухузва. Тухвана, ич вичин мука динжарна, мад экъечI­на, кIвалин муькуь пипIез чукурзава. Ана за ичер авай чувал эцигнавай. Гила ам са къвалахъ алгъанвай. Кьуьгъуьр ичерив агатна, элкъвена, цацаралди сад къачуна, вичин муказ хъфизва. ИкI — муг ацIудалди…

Эхь, кIвалинди хьана кьуьгъуьрдикай. Зун чай хъваз столдихъ атунни, амни къвезва. За столдал хкажна, адан вилик нек авай къаб эцигзава. Ара-ара тIунутIни гузва — незва дустуни…

Михаил Пришвин

Урус чIалай. Таржума — Мерд  Алидин.