Гьадисов  Ибрагьим…  Кьурагьви. Зегьметкеш. Ватандин ЧIехи дяведин ветеран. Муьжуьд веледдин буба. Хуьре, районда, республикада, уьлкведа кьиле фейи гзаф вакъиайрин шагьид ва иштиракчи. 1-июлдиз ада вичин виш йис тамам хьун къейдда, Гьадисоврин чIехи тухумдин векилар, хуьруьнвияр, дустар, къуншияр галаз.

Япарал агъур, вилерин ишигъ зайиф хьанватIани, Ибрагьим дайидин зигьин пайгардик ква. Гьеле советрин девирда амаз капI-тIят ийиз хьайи итимди беденни тикдиз кьазва! Са бязи лишанриз фикир тагайтIа, Ибрагьим дайидин виш йис я садани лугьудач. “100 йис итимдиз яз вуч я?” къейдзава ада вичи.

Ибрагьим 1919-йисан 1-июлдиз Кьурагьа лежбердин хизанда дидедиз хьана. Девир къизгъинди, зурба вакъиайринди, гуьзет тавур дегишвилеринди тир. КIанзни-такIанз, Гьадисовни бязи агьвалатрин иштиракчи хьана. Вичи ада икI рикIел хкизва:

— Гьелбетда, инкъилабдин, пачагь тахтунай гадарунин, граждан дяведин, чи хуьрера арадал къвезвай крарин гьакъин­дай зун бейхабар тир. Амма чIехибурун сиверай ван жезвай гафар за ва зи таяр-туьшери кьазвай. Ханар, беглер амачир. Чилер лежберрив вахкузвай. Кесибрин аялар кIвалера ачухзавай мектебриз желбзавай. ГьакI — зунни. Чаз цIийи гафар чирзавай: коммунист, Совет власть, комсомол, агитатор, артель, колхоз…

1930-йисуз зи цIусад йис тир. Чи хуьруьз яракьлу хьанвай динэгьлийрин дестеяр атайла, советрин идарайрин къуллугъчияр  КьепIирдал, Кьасумхуьрел катай вахт зи рикIел хъсандиз алама. ЧIехи-буру чун куьчейриз экъечI тавунин пата-хъай­ кIевелай таъкимарнавай.

ЯтIани, чун кIвалера кьун гьакIан кар тир. Жуьреба-жуьре багьнаяр жагъуриз, чун, гадаяр, къаварал, куьчейриз экъечI­дай. БалкIанрал алай, арабайра авай, тфенгар, гапурар гвай итимриз килигиз. Геж хьиз чир хьанай — им цIийи гьукумдиз акси бунт тир. Адан эхир гьихьтинди хьа­натIа, чаз малум я. Чи хуьряйни хейлинбур дустагъда тунай.

Хуьре колхоз тешкилдайлани, гьуьжетар, бягьсер, гьа са хизандин векилар кьве патал пай хьунар, фитнеяр, сад масадал гьал­дарунар, зиянкарвилерни арадал атанай. ЯтIани хуьруьн чIехи пай лежберри, ус­тIарри, кесибри колхоздин тереф хвенай…

* * *

1937-йисан 26-сентябрдиз Ибрагьим Селминат тIвар алай рушал эвленмиш хьана. Сад-садан гуьгъуьналлаз жегьил хизанда балаярни пайда хьана: Марият, Гьадис. Жегьилрин шадвилихъ кьадар авачир. Яшайиш пайгардик акатзавай. Зегьметдин йикъарай колхоздай хизан хуьдай бес кьадар суьрсет агакьзавай. Хсуси никIерани картуфар, майваяр, техил гьасилзавай. Райондин идарайри агьа­лийрин яшайиш хъсанардай серенжемар кьабулзавай. Избачитальнияр, школаяр, медпунктар ачухзавай, рекьер туь­кIуьрза­вай, булахрин ятар гъизвай, цадай никIе­рин майданар артухарзавай. Жемятдиз талукь ихьтин крара Ибрагьимани гьевесдивди иштиракзавай. Зегьметчи инсанри гележег хъсанди жедайдак умуд кутунвай. Амма Гитлер лугьудай фашист­ди му­радрал пехъ ацукьарна. Инсафсуз, фендигар душмандикай Ватан хуьз, вишералди районэгь­лийрихъ галаз санал Ибрагьимни фена. Жегьил свас, кьве аял кIвале туна.

* * *

Дяведин  сифте йикъар, гьафтеяр Яру Армия патал пара четинбур, еке телефвилер арадал гъизвайбур хьана. Душмандин гьужумриз кьетIивилелди акси­вал­з­авай­тIани, рикIелай тефидай ягъунар кьазвай­тIани, армийрин, частарин, полкарин амукьаяр Кеферпатан Кавказдиз (Ростов, Моздок, Таганрог, Нальчик) къвезвай, инра кьуд патахъай къвезвай итимрикай цIийи частар тешкилзавай. Вердишвал авачирбуруз яракьар ишлемишунин рекьяй сифтегьан чирвилер гузвай. Ибрагьим Гьадисов Моздокдиз акъатна. Ам хъсан гъуьрчехъан тирди чир хьайила, командирри кьурагьви инструкторвиле тайинарна ва ада цIудралди жегьилриз  — вичин къатда авай аскерриз винтовкадай душман лишандик кутадайвал чирна. Баркалла дагъви снайпердиз!

Фашистар Моздокдив агакьна, анал бомбайрин хар къурна. Гзаф аскерар, агьалияр телеф хьана. Ибрагьим госпиталдиз аватна. КIвачел ахкьалтдалди хейлин вахт алатна. Сагъсузвал себеб яз, ам кIвализ рекье хтунай.

— КIвалевайбур зун хтунал, сагъ яз акунал пара шад хьана. Амма захъ кIвалах­дай­ сагъламвал авачир, — суьгьбет давамарзава Ибрагьим дайиди. — Селмината кIвалин къайгъуярни ийизвай, колхоздани кIва­лах­за­вай. Армияда фашистрихъ галаз женг чIугвазвай чи аскерриз гуьлуьтар, эл­жекар хразвай. Са гьада ваъ, хуьруьн са­ки вири дишегьлийри. Зегьметдин вири пар абурун къуьнерал алай. Абуру цанни цазвай, векьни язавай, малар, лапагар хуьзвай, фронтдиз куьмекни гузвай, суьрсет, пек-партал, пул рекье тваз. Зи фикирдалди, дяведин йисара колхозра зегьмет чIу­гур баркаллу  дишегьлияр дяведин ветеранрихъ галаз барабар авуна кIанзавайди тир. ЧIехи Гъалибвилик  абурун еке пайни ква.

* * *

Эхь, Верховный  Главнокомандующий  Сталин кьилеваз, Яру Армияди, Советрин халкьди Гитлеран Германиядал Гъалибвал къачуна. Ибрагьимни яваш-яваш эрел хтана.  1946-йисуз Гьадисоврин­ хизанда шадвалдай вакъиа хьана: пуд лагьай велед гъилиз атана — Шегьрихан. Адан гуьгъуьналлаз — Мегьамед, Къазимегьамед, Али, Омар, Юсуф. ЧIехи хизан. Ибрагьим колхоздиз гьахь хъувуна. Къумбурдал акьалтзавай веледрини ди­де-бубадиз куьмекар гузвай. Гьал-агьвал хъсанвилихъ элкъвезвай. Са вахт алатайла, райондин гьакимри Ибрагьимал жавабдар къуллугъни ихтибарна: ам райподин складдин заведующийвиле тайинарна. 1975-йисалди ада вичин везифаяр кьилиз акъудна. Ахпа адакай махачкъалави хьана.

— Им гьикI хьайи кар я? — суалдиз Ибрагьим дайиди икI жаваб гана:

— 1972-йисуз зи хва Мегьамед рагьметдиз фена. Са диде-бубадизни ихьтин дерт та­курай. Агакьнавай рухваярни Махачкъаладиз фена, техникумра кIелиз. Такабурвал, туьнтвал квай рухваяр тир. Шегьерда абур кьилди тун рикIивай кьабулиз хьанач. 1976-йисуз зун вири хизан галаз меркездиз куьч хьана. “Дагснабда” кIвалахал акъвазна…

* * *

Заз  Гьадисоврин хизан 1983-йисуз чир хьана. Меркездиз кIвалахал хтанвай зун кирида кьадай кIвалихъ кьекъвезвай. Ня-ни тир. Малыгинан куьчедиз акъатайла, япарихъ лезги музыкадин ва манидин сесер галукьна. Хиве кьада, гьа патахъ те­фе­на акъвазиз хьанач. 51-нумрадин кIвал, къацу варар. Рак ахъайна, килигна. Еке гьаят, яргъи столдихъ кьавалар — жегьил ити­­мар, дишегьлияр, аялар ацукьнава. Крандин патав, стулдал чуру-спел тунвай, кьилел кьакьан бармак алай яшлу итим ацукьнава. Адаз зун акуна ва къенез атун теклифна. За, гьелбетда, багъишламишун тIалабна, лезги манидин сесинал атайди я лагьайла, итимди хушдиз хъверна.

— Ибур зи гадаяр я, — лагьана ада. — КIва­­лахдилай гуьгъуьниз икI ял ягъун чаз адетдиз элкъвенва.

Дугъриданни, Ибрагьим дайидин гафар гьакъикъат тир. Заз ада вичин гьаятда авай кIвалерикай са кIвални теклифна. Жуван хизан галаз зун пуд йисуз ина яшамиш хьана. Ибрагьиман рухваярни зун дустариз элкъвена. Къени, ачух, шад инсанар. Къазимегьамеда Махачкъала-Кьурагь автобусдал кIвалахзавай. Али “Лезгинка” ансамблдин  кларнетчи тир. Гуьгъуьнлай ам, “Ватан”, “Дагъустан” ансамблрин музыкант яз, уьл­кведин ва дуьньядин хейлин шегьерриз фена. Ада  гьакI Махачкъаладин пионеррин дворецда, школа-гимназияда кIва­лахна. Омар механик, Юсуфни автобусдин водитель тир. Нянихъ кьуд стхани музыкантриз элкъведай. Алиди кларнет, Омара чIагъан, Къазимегьамеда далдам ядай, Юсуфа манияр лугьудай. Бубадин гуьзчивилик кваз кьуд хцин хизанарни са гьаятда яшамиш жезвай. Жуван танишриз идакай лагьайла, агъадачир. “Кьуд хва, су­сар, ая­лар санал? Жедай кар туш. Са свасни са къари са кIвале кьазвайди туш. Кьуд свас санал?” — лугьудай ван хьайибуру.

— Чи еке хизандин садвал, меслятвал, дуствал, берекат Ибрагьим буба я, — лу­гьуз­ва Къазимегьамедан уьмуьрдин юлдаш Рукъуята. — Гьелбетда, чунни инсанар я. Гьуьжет алай месэлаярни хьайиди я, ам­ма абур Ибрагьим бубади къалма­къалдиз элкъуьриз тадачир. Чун-гадаяр, сусар вичин кIвализ кIватIдай ва нубатдин сеферда акьулар, меслятар гудай. Гьавиляй чун къени санал ала! Сад-садаз куьмекни я. Чи рекье чи аяларни ава…

Гьайиф хьи, Гьадисоврин гьаятдай музыкадин, манийрин сесер хквен тийиз, хейлин вахт я. Бедбахтвилин дуьшуьшрик акатна, Къазимегьамед, Юсуф ва хтул Керим  рагьметдиз фена. Ибрагьим дайидин уьмуьр хажалатрин, дердерин майдандиз элкъвена. Рухвайрилай вилик ада уьмуьрдин юлдаш Селминатни эхиримжи сефердиз рекье тунай. 4 йис вилик Омаран уьмуьр­дин юлдаш  Сижаратни рагьметдиз фена. Ихьтин гьалара адаз сусари, хтулри, птулри куьмекна. Къе виш йисавай Ибрагьим дайиди абуруз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва. Хъсан бе­гьер­ цана — хъсанди вахчузва…

Ибрагьим дайидихъ яхцIурдав агакьна хтулар, птулар, штулар ава. Садбур юбилейдик хтанва. Муькуьбуру тебрикдин алхишар рекье хутазва: Камчаткадай, Москвадай, Дальний Востокдай, Киевдай, Краснодардай, Тюмендай, Санкт-Петербургдай… Веледрикай ихтилат кватайла, виле­рал стIалар акьалтзавай агъсакъалди рухваяр тир Алидилай, Омаралай, сусарилай Рукъуяталай, Перидилай, Калиматалай, хтулрилай, птулрилай разивалзава…

Нариман Ибрагьимов

* * *

Ихьтин инсандихъ, хизандихъ галаз таниш хьунал чнани шадвалзава, дамахзава. Асирдин шагьидар тек-туьк гьалтда. Ибрагьим дайини гьакI я.

Кьисмет аку — дагъларикай дагъ хьтин!

Гъетер-пара. Абурук вун — рагъ хьтин!

Лекьерик — лекь, такабурдиз рагаллай,

Вил аладриз чилин чIехи мукалай…

Такур крар амач жеди вилериз.

Уьмуьр серфна женгеризни мелериз.

Эсил, несил хвена, генгна майданар,

МуьтIуьгъариз мескенарни мизанар.

Ихьтин буба, чIехи буба нихъ ава!

Адахъ дуьнья кьадай зурба рикI ава!

Гьакьван хилер-путар къалин, жанлу я!

Майваярни гьакьван дадлу, адлу я!

Санал алаз, шегьер я сагъ-Гияр я!

Суфра ачух! Асирдин нуш паяр я!..

Ви рехъ сагърай, экв алаз хьуй эбеди!

Хатурни ви хуьда, нур хьиз, цуькведин!

Ви 100 йисан юбилей тебрикзавай “Лезги  газетдин” редакциядин коллектив.