Гьар сеферда Махач­къаладин Мегьамед Яра­гъидин тIварунихъ га­­лай куьчедай винелди фидайла, зи фикир адан 80-нумрадин кIвалерин цлал ал­кIур­навай мемориальный кьулуни ва адал кхьенвай ихьтин гафари чпел желбзава: “И кIвалера 1995-2009-йисара Дагъустан Республикадин тIвар-ван авай государственный ва политический деятель Агьмедов Багьаудин  Гьажиагьмедович яшамиш хьана”.

Эхь, уьмуьрдин рехъ лайихлудаказ кечирмишай, къени, масадан дердидикай хабар кьадай юлдаш, чагъинда аваз, рикIе хъсан къастар, мурадар амаз, чавай къакъатна. Къе за къелем гъиле кьазва, саки 50 йи­суз адахъ галаз къекъвей рекьер, уьмуьрдин гелер рикIел хкизва. Фи­кир гайила, уьмуьр са шейни туш…

Инсанар! Къвезва абур дуьньядал. Веледар яз хазва абур дидейри. Шехьиз-хъуьрез акьалтзава бицIекар. Камар къачуз, чIехи жезва, умудар кваз уьмуьрдик. Амма уьмуьр женг я. Женгинани гъалиб жеда викIегьди, тIебиатдин къанунни я — магълуб жеда зайифди. Алатда вахтар. Са яшдиз акъатайла, адет яз, кьулухъ вил хъияда гьар сада: веревирдер ийида, залай вуч алакьна, вуч ийиз хьанач? — суалриз жавабар жагъуриз алахъда.

Къенин зи суьгьбетни гьа ихьтин­ баркаллу, ватандиз, диде-бубадиз, хизандиз ва гьар са инсандиз багьа ва вафалу ксарикай сад хьайи, и йи­къара вич дидедиз хьайидалай инихъ 80 йис тамам жезвай Багьаудин Гьажиагьмедович Агьмедовакай я. Зегьметдин сифте камар педагогвилелай башламишай ам къуллугърин гурарай виниз жегьилринни комсомолрин башчи, партийный ва советский работник, общест­венно-политический деятель яз хкаж хьана.

…Ватандин ЧIехи дяведин къати женгер кьиле физвай 1942-йисан гатфар. Мегьарамдхуьруьн райондин Гьезерхуьруьн агьали Гьажиагьмед ва адан уьмуьрдин юлдаш Иф­риз фашистрин душманвилин гьерекатри курпашманарнавай. Диде-Ватан хуьн чарасуз тир. Гьа и гатфарихъ куьрпе кьве аял (9 йиса авай Шуьшеханумни анжах вад йис хьанвай Тамамат) галай кIвачел залан свас кIвале туна, Гьажиагьмедни фронтдиз рекье гьатзава. Нубатдин женгинай хтай дагъвидиз юлдашри хва хьайивилин гьакъиндай муштулух гузва. Алаз-багьаз хьайи хцел Багьаудин тIвар эцигна. Хва хьайивилин шад хабарди руьгьламишай аскерди, кьетIен викIегьвилер къалуриз, душмандиз ягъунар кьуна. Йикъарикай са юкъуз барабар тушир са женгина дагъвидал гзаф залан хирер хьа­на­. Ам, гъил, кIвач набут хьана, ин­валид яз хуьруьз хтана. Са тIимил вахтарилай жемятди чпин ватанэгьлидихъ еке ихтибарна:чилин, хуьруьн къадир, гьакI теш­килатчивилин алакьунар авай Гьажиагьмед колхоздин председателвиле хкяна. Майишат куьруь са вахтунда гуьнгуьна гьатзава.

Йисар къвез алатзавай. Ифриза Гьажиагьмедаз, мурад тIалабай хьиз, мад са хвани (Мурадин — яргъал йисара къенепатан крарин министерствода кIвалах авур полициядин полковник исятда отставкада ава) цуьквер хьтин кьве руш  (Майинани Марал — РД-дин ла­­йихлу муаллимар тир абуру исятда Махачкъалада кIвалах­за­ва) багъишна. Багьаудин ни­замлу, муьгьуьббатлу хизанда чIе­­­хи хьана. Адахъ чешнелу ахлакь, хъсан зигьин авайди гьеле школадиз фейи сифте йисарилай чир жезва. Отличник, пионер, ВЛКСМ-дин член яз, общественный уьмуьрда активвилелди иштиракзавай ада школьникрин, гьакI муаллимрин арада еке гьуьрмет ва авторитет къазанмишзава. Ам вичи кIелзавай мектебда пионеррин советдин председателвиле хкязава. Гьа икI, тешкилатчивилин алакьунар ва агалкьунар къвердавай артух жез башламишна.

1959-йис. Акьулбалугъвилин аттестат гъиле гьатай хуьруьн гьар са жавандин вилик хьиз, адан виликни “вуж жен?” суал акъвазна­. Та­­рихдин, общественный маса дис­циплинайрал рикI алай жегьилди Даггосуниверситетдин тарихдин факультетдиз гьахьун кьетI­зава.

Багьаудина акьалтIарай Кьасумхуьруьн 1-нумрадин юкьван школа шегьеррин школайрилай агъада авайди тушир. Хъсандиз урус чIал чизвай, дилавар мез авай студент гьеле 1-курсуна амаз хкатна чир жезвай. Дерин чирвилер аваз ДГУ акьалтIарай жегьил Кьасумхуьруьн райондиз рекье твазва. Районодин заведующийдини жегьил педагог райцентрадивай са акьван яргъа тушир Курхуьруьн юкьван школадин муаллимвиле тайинарна. Са куьруь вахтунда школьникрин ва педколлективдин арада гьуьрмет ва авторитет къазанмишай жегьил педагогдал ВЛКСМ-дин Кьасумхуьруьн райкомдин бюроди нубатдин пленумдал школада ватанпересвилин тербия гунин кIва­лах кьиле физвай гьалдикай доклад авун тапшурмишна. И докладдилай гуьгъуьниз, лугьудайвал, Б.Агьмедован тIвар гьакимрин даф­тарра, жегьилрин сивера гьатзава. Са тIимил вахтунилай нубатдин конференциядал делегатри Багьаудин муаллим ВЛКСМ-дин райкомдин секретарвиле хкяна.

Комсомолринни жегьилрин махсус бригадаяр тешкилна, же-гьи­лар производстводиз желб авуна, культурадинни массовый кIва­ла­хар тешкилна кIанзавай а йисара­ (и цIарарин авторни а райкомдин член тир) жегьил секретарди гъилер къакъажзава, ам кIвачи-кIва­чи тефей хуьр районда саки амукьнач.

Сифтегьан имтигьандиз — республикадин жегьилрин фестивалдиз фидай вахтни мукьва жезвай. Кьиле Б.Агьмедов аваз мукьуфдивди гьазурвилер акуна, меркездиз рекье гьатна.

“Дуствал жегьилрин пайдах я” лишандик кваз Махачкъалада кьиле фейи республикадин фестивалда Кьасумхуьруьн райондин же­гьилри 1-чка кьуна. И агалкьун къазанмишунай а вахтунда ВЛКСМ-дин Дагъустандин обкомди Кьасумхуьруьн райкомдиз УАЗ маркадин автомашин гана. Гъалибчияр  гьа и машинда аваз хтай вахт зи рикIелни хъсандиз алама.

…Са акьван вахтар алатнач. Багьаудин Советрин Армиядин жергейриз физ гьазур жезва. Ватандин ЧIехи дяведин инвалид буба, азарлу диде, яшар бегьем тахьанвай (кIелзамай) стха ва вахар кIва­ле, идалайни гъейри, комсомолрин башчи армиядин жергейриз вучиз фирай? Гьич тахьайтIа, адаз муьгьлет къачудай ихтияр ава эхир? — лу­гьузва за гьеле гьа вахтунда Гьажиагьмед халудиз.

— Чан хва, армиядиз тефей гада заз кIандач, кьегьалди хьиз, Ватандин вилик вичин буржи тамамаррай, — жаваб ганай ада.

Са тIимил вахтарилай багърийриз аскердин парталар алай шикил ва саламдин чар хквезва. Багьаудина Къазахстандин а вахтара агалнавай шегьер тир Приозерскда ПВО-дин частара къуллугъна. Гьел­бетда, жегьил аскер лап гьа сифте йикъара командованидиз акуна. Комсомолрини ам дивизиядин комсомолрин организациядин секретарвиле хкяна.

1966-йис. Ватандин вилик вичин пак буржи бегьемарай комсомолрин башчи чкадал хквезва. Аквар гьаларай, республикадин дережада кар алакьдай, тешкилатчивилин ерияр авай жегьилар герек тир. А девирда ВЛКСМ-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь Абдулатип Гьажиева Б.Агьмедоваз ВЛКСМ-дин обкомдиз кIвалахал атун теклифна. Ина отделдин заве­дующийдин заместителвиле, пропагандадин рекьяй секретарвиле кIвалахай йисара жегьил дагъвидин тежриба ва чирвилер мадни артух хьана.

КIвалахдиз устаддихъай кичIе жеда лугьудайвал, Багьаудин инани викIегь хьана. 1967-йисуз ам республикадин коллектив галаз Софиядиз (Болгария) Виридуьньядин жегьилрин ва студентрин IX фестивалдиз фена. 1970-йисуз варзни зу­ра Чехословакияда СССР-дин кьушунрин дестеда хьана, Союздин, гьакI Дагъустандин аскеррихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва абурухъ галаз тайин кIвалах тухвана. 1972-йисуз меркезда районар тешкилиз башламишайла, тежрибалу политик яз, ам КПСС-дин Махачкъала ше­гьер­дин комитетдин пропагандадинни агитациядин отделдин заведующийвиле, гуьгъуьнлай партиядин обкомдин лекторрин дестедин руководителвиле, отделдин заведующийдин заместителвиле тестикьарзава.

Сир туш, 80-йисара республикада медениятдин идарайри “кье­цIивал” ийиз башламишнавай. И зайиф­ хьанвай участокдизни РД-дин культурадин министрвиле Б.Агьмедов рекье твазва. ЦIийи министр сифтени-сифте культурадин идарайриз чкайрал физ килигна, яратмишдай вири коллективра хьана. Фольклордин суварар, фестивалар ва ма­­са серенжемар тешкилунин кIва­лах хъсанарна. Республикадин му­зейдин филиалар ачухна. Сулейманан ватанда шаирдин музейдин цIийи, девирдин истемишунриз жаваб гузвай дарамат эцигна, ишлемишиз вахкана. Къадим шегьер тир Дербентдин тарихдин къеле цIийи кьилелай туькIуьр хъувуна. Лезги театрда, цIийи регьбер тийинаруналди, къайда туна.

1989-йис. КПСС-дин Дагъустандин обкомда пропагандадинни агитациядин, илимдинни школайрин отделар сад хъийизва ва идеологиядин отдел тешкилзава. Заведующийвилени тежриба авай, кар алакьдай кас тирвиляй Б.Гь.Агьмедов тестикьарзава. Гуьгъуьнин йисуз СтIал Сулейманан райондин сечкичийри ам РД-дин Верховный Советдин депутатвиле хкязава. Гъиле-гъилди ада ДАССР-дин Верховный Советдин Председателдин сад лагьай заместителвилин везифаяр ихтибарзава.

…СССР чкIиз, реформаяр кьиле тухуз, базардин экономикадал элячIиз, милли гьерекатар тешкилиз башламишай четин йисар Багьаудин Гьажиагьмедовича иллаки муракаб вахтар яз гьисабзавай. Халкьарин арада дуствал мягькемарунин, Дагъустан Россиядивай къакъудиз тежедай пай тирдан гъавурда тунин месэла хцидаказ акъвазнавай. ЦIийи Конституциядин проект туькIуьрдай рабочий дестедин председатель яз, ада ахвар тавур йифер, кьарай атIай йикъар гзаф хьана. Конституциядин дуьзгуьн проект кхьена ва ам кьабулни авуна…

Гьа икI, вири уьмуьр чатук хьиз (“ракь гатаз”) кьиле физвай Багьа­у­дин Гьажиагьмедович 1994-йисуз Да­гъустан Республикадин Гьукуматдин Председателдин 1-заместителвиле тайинарзава. Эхиримжи ирид-муьжуьд йисан вахтунда ада яшайишдин, здравоохраненидин, образованидин, культурадин, физкультурадинни спортдин министерствойрин, жегьилрин, илимдин, яратмишдай союзрин ва СМИ-рин идарайрин кIвалахрал гуьзчивалзава, яни гьа и хилериз талукь месэлайриз килигзава.

Гьалтай четинвилеризни килиг тавуна, Багьаудин Гьажиагьмедович гьамиша кIвалахдин яцIа хьана­. Гьеле лап жегьилзамаз тарихдин илимрин кандидатвилин тIвар къачур алим илимдин кIвалах­дал­ни мукьуфдивди машгъул хьана. Ам “Ватанпересар-интернационалистар яз тербияламишзава”, “Дуствал чи къуват я” ктабрин ва къанни цIу­далай виниз илимдин кIва­лахрин автор я. Ам гьакI социаль­ный илимрин академиядин гьакъи­къи членвиле хкянай. РД-дин Госсоветдин Указдалди Б.Агьмедоваз “Дагъустан Республикадин илимрин лайих­лу деятель” лагьай гьуьр­метдин тIвар га­на. Ам гьакI РД-дин ва РФ-дин гьукуматрин хейлин гьуьрметдин грамотайриз, орденриз ва медалриз лайихлу хьана.

Багьаудин виридаз багьа инсан яз хьайиди гьеле адал чан аламаз прозаик, публицист, РД-дин Госпремиядин лауреат Космина Исрапиловади “РикIин гьарай” тIвар алаз кхьенвай ктабда ганвай республикада ва адалай къецепатани машгьур ксарин келимайри мад сеферда тестикьарзава. Са шумуд касдин­ фикирар за агъадихъ гъизва:

“Багьаудин Гьажиагьмедович Агьмедов вичин девирдин виридалайни савадлу ва вири патари­хъай вилик фенвай инсанрикай сад я. Са­нал кIвалахай яргъал йисара Багьа­удин Гьажиагьмедович заз виридалайни мукьва тир соратник ва са фи­киррал алай кас яз хьана. Ам гьам кIвалахда, гьам уьмуьрда умуд­лу, ихтибарлу инсан я. За Ба­гьаудин Гьажиагьмедович азарлу хьунай гьайиф чIуг­вазва. Амма ам гзаф викIегь кас я. Зун умудлу я хьи, ада азардал гъалиб хьун патал ви­ри жуьредин серенжемар кьабулда ва яргъал йисара вичин багърийрин, гзаф миллетрикай ибарат Да­гъус­тандин къуллугъда акъвазда…

Мегьамедали  Мегьамедов,

РД-дин Госсоветдин гьуьрметлу Председатель”.

“Багьаудин Агьмедов халкьдин дипломат ва санлай Кавказдин тамада я.

Гадис  ГЬАЖИЕВ,

Россиядин Конституционный суддин судья,

юридический илимрин доктор, профессор”.

Гьайиф хьи, веледрин буба, вафалу уьмуьрдин юлдаш, хтулрин чIехи буба фад рагьметдиз фена.

Амма Багьаудина кутур багъди бегьерар гузва. “Уьмуьрдин юлдашдин чешне” лагьана тIвар ганвай Инжилата ам са декьикьадани рикIелай ракъурзавач. Ада Багьаудинан 80 йисан юбилейдин вилик “Уьмуьрдин философия” тIвар алай ктаб чапдай акъуднава. Ана вичин вафалу, муьгьуьббатлу юлдашдиз бахшнавай чими келимаяр, яргъал йисара Багьаудина вичин книжкада кхьенвай рикI къарсатмишдай къейдер гьатнава. Гьайиф чIугунив­ди кхьенвай шиирарни ганва.

Къе юбилярдин веледар, сусар, хтуларни багърияр санал кIватI хьанва. Абуру играми кас рикIел хку­­нихъ галаз сад хьиз Инжилат ба­де дидедиз хьайи югъни къейдзава.

Куь рикIериз сабур гурай, гьуьр­метлубур.Рагьметлудан сурал нур къурай.

(Макъала Б.Гь.Агьмедовакай “Лезги газетдиз” виликдай акъатай материалрикай менфят къачуна гьазурнава).

Алаудин  Гьамидов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник,

РФ-дин журналистрин Союздин член