Алкьвадар Гьасан эфенди ва адан виридалай чIехи кIвалах

Алай йисуз Дагъустандин революция­дилай виликан девирдин чIехи тарихчи ва илагьиятчи1, философ, шаир, марифатчи Алкьвадар Гьасан эфенди дидедиз хьайидалай инихъ 190 йис тамам жезва. Ада чаз тунвай зурба ирсиникай виридалайни машгьурди, аквадай гьаларай, адал вичел чан аламаз чапдай акъатай тек са «Асари Да­гъустан» ктаб я.

«Асари Дагъустан», вичин уьмуьрдин кьилин кIвалах, Алкьвадар Гьасан эфендиди 1890-йисуз кхьена акьалтIарна, амма чапдай ам анжах 1903-йисуз пачагьдин цензуради ихтияр гайидалай кьулухъ акъатна. Тарихдин и ктаб XIX асирда Дагъустандинни Ширвандин савадлу вири ксар гъавурда акьадай туьрк чIалал кхьенвай.

Адан хва Али Гьасанова урус чIалаз  таржума­ авур «Асари Да­гъус­тан» 1929-йисуз чапдай акъатна. Урус чIалал акъатай­ а ктаб, инал къейд авун герек я, гилан девирдин кIелдайбурув Алкьвадар Гьасан эфен­дидин неинки фикирар агакьарзавай шей, гьакI вини дережадин художественный таржумадин чешне хьизни къиметлу я.

«Асари Дагъустан» гегьенш эсер я, ана саки 1500 йисан девирдин (VII асирдин юкьварилай XIX асирдин эхирралди) Дагъус­тандин тарих гьатнава. Малум тирвал, а ктабдал къведалди Дагъустанда арабрин ва мусурман маса халкьарин арада адет хьанвайвал, тарихдин вакъиайрикай лугьу­дайла, художественный алаваярни кухтан­ хъийиз, Аллагьдинни пайгъамбардин, гьакIни пачагьринни ханарин тарифарни ийиз кхьенвай тарихдин хроникаяр авай. Гагь-гагь абур шиирралдини кхьизвай. Ихьтин хроникайра Дагъустандин тарих жуьреба-жуьре пачагьрини ханари авур чIехи крарин са цIиргъ хьиз къалурзавай.

«Асари Дагъустандани» пачагьринни ха­нарин, илагьиятчийрин неинки биогра­фи­яр­ гьалтзава, ана гьакI шиирралди кхьенвай чарар, одаяр, элегияр, автордикай ва адан хизандикай кхьенвай алаваяр гьатна­ва. Амма Алкьвадар Гьасан эфендидин и ктабда сифте яз дагълара чкIанвай халкьарин тарихар вири Дагъустандин тарих хьиз, Кавказдин тарихдин са пай хьиз, Россиядин, Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан уьлквейрин тарихдихъ галаз алакъада аваз ганва, Дагъустандин халкьарин гзаф асиррин культурадин ирсинин месэла эцигнава. И тегьерда килигайла, са бязи араяр кваз такьуна, «Асари Дагъустандиз» да­гъустанвиди акъуднавай эвелимжи илимдин кIвалах лугьуз жеда. Гьавиляй гьам Дагъус­тандин историография, гьамни чи чкайрин культурадин тарих патал «Асари Дагъус­тан»­ вичихъ къимет авачир хьтин ктаб я. Ам къадим девирра араб, фарс ва туьрк чIаларал кхьенвай гъилин хатIарин дафтаррай ва чапдай акъуднавай ктабрай (гьайиф хьи, чпин чIехи пай чал агакь тавунвай) тарихдин ва гьакIни гзаф кьадарда этнографиядин ва чIаларин делилар виче гьатнавай асул дибдин чешме я. Гьелбетда, ктабда и делилар, Алкьвадар Гьасан эфендидин къудратлу акьулди веревирд авуна, къайдадиз гъана, тартибдик кутуна, сагъ са затIуниз элкъуьрнава.

«Асари Дагъустан» ктабдикай тир и ма­къаладин тамамдаказ гъавурда акьун четин жеда, эгер адан автордин биографиядай са бязи агьвалатрикай ва Дагъустандин культурада и марифатчидихъ ва алимдихъ хьайи тешпигь авачир ролдикай куьруьдаказ суьгьбет тавуртIа.

Амма суьгьбетдилай вилик, чна фи­кир­­завайвал, Дагъустанда мусурман къайдайри агъавалзавай девирда «алим» терминдихъ хьайи манадикай кьве гаф лугьун герек я. А вахтарани, гьа гила хьиз, ругьанийри чпиз «алимар» лугьузвай. Амма абурун арадай гьакъикъатда илимдин — тIебиат, общество ва инсандин камал вилик финикай чирвилерин ­къурулушдин, гьич тахьайтIа, са хилез важиблу са вуч ятIани гъайи, яни вичиз халисандиз «алим» лугьуз жедай кас жагъурун четин я.

Са шакни алачиз, Алкьвадар Гьасан эфендини тIвар-ван авай, машгьур илагьиятчи — гьар са мусурманди инанмишвилелди кьабулун герек тир исламдин крарин рекьяй еке пешекар тир. Амма ада вичиз чириз кIанзавай затIарин кьадар, лап жегьил йисарилай эгечIна, анжах са диндин чирвилералди акьалтIзавачир.

Жегьил Гьасана а девирда адетдин чирвилер Алкьвадрал вичин буба Абдуллагьан ва Вини Ярагъдал вичин халу Исмаилан мектебра къачуна. Ахпа ада Ахцегьа машгьур Мирзе-Алидин гъилик кIел хъувуна. Адан пуд муаллимни Кавказдин дяведин руьгьдин регьбер Ярагъ Мегьамедан – дидедин патай Гьасанан чIехи бубадин сухтаяр тир.

Гьич са гьуьжетни алачиз, Гьасан акьулбалугъ хьуниз буба Абдуллагьа, халу Исмаила, Ахцегь Мирзе-Алиди кьетIендаказ таъсирна. Абурун пуданни чирвилер ва фикирар, гьелбетда, анжах са диндикай тушир. Эвелан кьве муаллимдин  лайихлувилер са кIусни агъуз тавуна, къейдна кIанда хьи, абурукай пуд лагьайдахъ — Мирзе-Алидихъ тIебиатдин крарикай авай чирвилерин ва фикиррин сергьятар иллаки гегьеншбур тир, адахъ математикадай, астрономиядай,­ философиядай, физикадай, медицинадай­ ва маса дисциплинайрай еке чирвилер авай. И кардин патахъай адан винидихъ къа­лурнавай дисциплинайрай ктабрай ацIан­­вай чIехи библиотекади шагьидвалзавай, вичикай а девирда Дагъустандани Ширванда савадлу инсанри гьатта риваятар ахъайиз хьайи.

Медицинадай Мирзе-Алидин чирви­лерин дережадикай ихьтин делилди лугьузва: чпин арада духтур авачир Ахцегьрин къеледа авай урусрин аскеррин гарнизондиз Мирзе-Алиди медицинадин ре­кьяй авур куьмекрикай хабар хьайила, император Николая ахцегьвияр цIуд йисан къене налогрикай азад авунай.

Гьа икI, чи историографияда вичиз гилани лайихлу къимет таганвай и Мирзе-Алидин кьилив, философиядай, астрономиядай ва медицинадай чирвилер къачуна, ватанда вичин кIелунар акьалтIарун патал Алкьвадрин хуьряй жегьил Гьасан атанай. Гьа Мирзе-Алидивай я Гьасан эфендидиз чи дагълара а девирда савадлу инсанри чпиз «Европадин илимар» лугьузвай тIебии илимар чир хьайиди.

Мирзе-Алидивай чирвилер къачурда­лай кьулухъ Гьасаназ маса уьлквейра кIе­лунар давамардай ният авай. Амма гуьзлемиш тавур са агьвалатди адакай, вичизни хабар авачиз, чиновник авуна.

…1856-йис тир. Гьасана Мирзе-Алидин гъилик кIелзавай ва ам муаллимдин рикI алай сухта жез агакьнавай. Инал рикIел хкин: а чIавуз ахцегьви камалэгьлидин 86 йис хьанвай, адан вилериз писдаказ аквазвай, маса ксариз чарар кхьидайла, адаз вичин сухтайривай куьмек герек къвезвай.

Куьре ханлух а девирда Юсуф-ханди идара ийизвай. Са бязи шагьидвилерай аквазвайвал, ада девирдин савадлу инсанрихъ галаз алакъаяр хуьзвай. Ахцегьви Мирзе-Алидихъ галазни хандин алакъа­яр авай. Гьар гьикI ятIани, Мирзе-Алидин тIварцIелай, са вахтунилай башламишна, вичиз къвезвай чарарин хатIуни хан гьейранарна. Нубатдин жавабдин чарче ада и гуьрчег хатIунин иеси вичин патав ракъурун Мирзе-Алидивай тIалабна. Гьа и тIа­лабуналди 1856-йисан декабрдиз 22 йис хьанвай Гьасан, ахцегьви камалэгьлидин рикI алай сухта, Вини Ярагъдал алай Куьредин хандин резиденциядиз акъатна. Ханди адакай гьасятда вичин канцеляриядин секретарь авуна, гьакIни адал вичин аялриз чирвилер гун тапшурмишна.

Гьа икI, акьуллу мусурманрин арада, адет яз, вини дережадин чирвилерин важиблу лишан яз гьисабзавай кхьинрин кьетIен жуьредин гуьрчег хатI себеб яз, адакай бейхабардиз хандин канцелярияда кьилин чиновник ва хандин аялрин муаллим хьана. Алкьвадарви Гьасанан дуьшуьшда хатIунихъ галаз санал адаз, дугъриданни, тариф авуниз лайихлу чирвилерни авай.

Ругуд йисуз Вини Ярагъдал — вичин дидедин ватанда — Гьасан эфендиди къуллугъ авурдалай кьулухъ а хуьре ва къваларив гвай чкайра гъулгъула гьатна, Куьредин ханлухдин эхир жезвайди ва алкьвадарви кIвалах амачиз амукьдайди якъин­ хьана. Гьасана хандивай вич къецепатан са уьлкведиз, «Европадин илимар» чириз­, ахъаюн тIалабна. Амма адан и мурад кьилиз акъатнач. Ингье геж хьиз ада вичивай яргъариз кIелиз физ тахьуникай гьикI лагьанайтIа: «Алай девирдин Европадин илимар кIелна, зи мурад жуван чирвилер гегьеншарун патал Константинополдиз фин тир. Амма буба рагьметдиз фена, идахъ галаз алакъалу яз хизандин дуланажагъ четин хьуни зун кIвалахал акъвазуниз мажбурна» («Диван ал-Мамнун», 6-чин; 1913).

Хандин канцелярия агалайдалай кьулухъ адакай цIийиз тешкилнавай, эвелдай Вини Ярагъдал, гуьгъуьнлай Кьасумхуьрел кардик кваз хьайи Куьре округдин суддин мирзе (делопроизводитель) хьана. Пачагьдин администрацияда ада маса къуллугъарни тамамарна. Амма 43 йисан яшда аваз, Куьре округдин Кьиблепатан Табасарандин наибвиле авайла, адан чиновниквилин кIвалах гьикI бейхабардиз башламиш хьанайтIа, гьакI акьалтIни авуна. 1877-йисуз Дагъустанда дагъвийри пачагьдиз акси бунтар къарагъарна, абур пачагьдин кьушунри фад магълуб авуна. Кьиблепатан Табасарандин наиб лагьайтIа, бунтарин иштиракчийриз «майил авунай» ва пачагьдин администрациядиз дагъвийри гьазурзавай гъулгъуладикай «хабар тавунай» къуллугъдилай алудна. Урус чIалалди акъатай «Асари Дагъустан» ктабда ганвай баянра адан таржумачи Али Гьасанова вичин бубади бунтара «иштирак авуникай» икI суьгьбетзава: «Кьиблепатан  Табасаранда гъулгъула­ къарагъарай лежберри митингдал адавай бунтарик экечIун тIалабайла, кьурайдахъ галаз цIидини куда лугьудайвал, виридахъ галаз адан руьгьдикни наразивилин цIай акатна ва вичелай погонар алудна, са патахъ гадарна. Бунтарик адан иштираквал анжах гьа им хьанай жеди». ЯтIани, силис тухвайдалай гуьгъуьниз Алкьвадар Гьасан эфенди Тамбовдин губерниядиз суьргуьндиз акъудна. 1883-йисуз Пуд лагьай Александ­ра тахтуна ацукьунихъ галаз алакъалу яз менефис малумарайла, ам ватандиз хтана.

Суьргуьндай хтайдалай гуьгъуьниз Ал­кьвадар Гьасан эфендиди, мад санизни­ саки экъечI хъийин тийиз, вичин тухумдин хуьр тир Алкьвадрал эхирдалди уьмуьр тухвана. 1834-йисан 15-октябрдиз аваррин Балахани хуьре дидедиз хьайи ам 1910-йисан 12-сентябрдиз лезгийрин Алкьвадар хуьре эхиримжи макан жагъана, эбеди яз, гьана фаракъат хьана.

Амма и фана дуьньядай куьч жедалди вилик ам Дагъустандин культура цIийи дережадиз акъудуник кьил кутаз ва илимдихъ галаз дагъвийрин алакъаяр дегишариз агакьна.

Алкьвадар Гьасан эфенди илимрив дин хушвал авачиз, аксивилелди эгечIун адетдиз элкъвенвай девирда Да­гъус­танда яшамиш хьана. Малум тирвал, диндин крар гьамиша икI тушир. Вич арадал атайдалай гуьгъуьниз са шумуд асирда исламдин тайин хьанвай къайдайрик диндинни илимрин арада хьун герек тир ала­къай­риз талукь тир якъин къайдаяр квачир. ЛагьайтIа жеда, гьакъикъатда а алакъа­яр динди илимар хушвилелди кьабулуниз хасбур тир. И кардихъни кьве себеб авай: затIар гьасилунин кардинни вичиз арабрин чапхунчийри чIехидаказ фикир гузвай дяведин кIвалахдин игьтияжар ва, идалай гъейри, арабар, культурадал гьалтайла, чпелай вилик фенвай Юкьван Азиядин, Кавказдин, Индиядин, Персиядин, Египетдин, Сириядин халкьарин арада яшамиш хьун. Араб­рилай вилик фенвай маса халкьарин культурайрин бинедаллаз сифте нубатда мусурманрин культура арадал къвезвай. Гьавиляй, тIебии я, а девирда мусурманрин арада акьул-камалдин гьава ЦIийи вахтунив ва гьатта, чи йикъарив гекъигайла, масад тир. А гьавада чун къени гьейранарзавай ал-Фарабидин, Ибн Синадин, Омар Хайяман, Ибн Рушддин ва хейлин маса камалэгьлийрин кIвалахар пайда хьанай.

Амма XII асирдив агакьиз-тагакьиз, мусурманрин арада илимар кьабул тавунин адет къуватда гьатиз эгечIна. И кардин эвел кьил а девирдин машгьур илагьиятчи ал-Гъазалиди кьатIунна ва адакай вичин фикирар «Ягъалмишвилерикай хуьзвай ктабда» ачухарна. А ктабда чпин бинеда математика авай тIебии илимри арадал гъизвай кьве «бедбахтвиликай» ада кхьена.

Ал-Гъазалиди кхьизва хьи, бес «сад лагьайди абурукай ам я хьи, математика чирзавай гьар сад ам бинеда авай илимрин дуьм-дуьзвили ва абурун делилрин якъин­вили акI гьейранарзава хьи, адан кьиле философрикай (ал-Гъазалиди математикадал, логикадал, физикадал, метафизикадал, политикадал ва этикадал машгъул ксар философар яз гьисабзава — Н.А.) хуш  хиялар арадал къвезва, ада башламиш­зава фикир ийиз абурун вири илимрикай тайин­ ва ачух делилар хас тир илимрикай хьиз, абур математикадиз гьикI хас ятIа, ва, эгер адаз философрикай инсанрин ихтилатар ван хьайитIа, абурун динсузвиликай­ ва Аллагьдихъ инанмиш туширвиликай, гьакIни абуру шариат гьисаба такьазвайдакай, ахьтин касдикай вичикай ахпа аси кас жезва — и крар вири философриз ихтибар авурла», кьилиз ихьтин фикир атана: «эгер гьакъикъат динда авайди тиртIа, дин чуьнуьх жедачир а ксарикай, чпи гьакьван дуьм-дуьзвал къалурзавай чпикай гьар сад машгъул илимда». Гьавиляй математика чпин бинеда авай «илимар чирзавай гьар сад датIана кьенер чIугуна кьуна акъвазарна кIанда», вучиз лагьайтIа, «тIимил я инсанар математикадал машгъул жезвай ва гьа са вахтунда диндихъай къакъат тийизвай ва чпин кьилерилай эдебдин кьенер гадар тийизвай» лугьуз, тестикьарзава ал-Гъазалиди.

Математикадихъ галаз алакъа авай кьвед лагьай «бедбахтвал», ал-Гъазалидин фикирдалди, ам я хьи, майдандиз экъечI­нава «исламдин са бязи авам дус­тар, чеб математикрихъ галаз алакъа авай гьи илим хьайитIани инкар авуна, диндиз куьмек ийиз жеда лугьудай фикирдал атанвай» ва чпиз килигна инсан, вичи дуьньядин бязи сирер «инкариз тежедай делилрин бинедалди» кьатIуннавай, «исламдин бине авамвални якъин делилар авач лугьун тирдан фикирдал къвезва, адан рикIиз философар мадни чими жезва, ада ислам нифретзава», амма «мусурманрин къанунрин а илимрихъ галаз са алакъани авайди туш, я абур инкар ийизвай, я абур тестикьарзавай, гьикI математикадин илимрин са алакъани авачтIа диндин къайдайрихъ галаз».

Гьайиф хьи, илимрихъ галаз хьун герек тир рафтарвилин жуьре, вичин терефдарар виликдай «исламдин са бязи авам дустар» яз хьайи, XII асирдилай кьулухъ исламда фад-фад (тарихдин уьлчмейралди) кар алайдаз элкъвена, идани, къе чаз аквазвайвал, исламдин дуьньяда тIебии илимрин мукар саки вири терг жедай чкадал гъана.

Ал-Гъазалидин гзаф къадир авай Алкьвадар Гьасан эфендидизни чизвай «мате­матикрихъ галаз алакъа авай гьи илим хьайи­тIани инкар авуна, диндиз куьмек ийиз»­ тежедайди, обществодин уьмуьрда чпин бинеда математика авай тIебии илимри зурба роль къугъвазвайдахъ ам лап кIевелай инанмиш тир. Дагъустандин ва вири дагъвийрин уьмуьр, ада тестикьарзавайвал, илимар ва техника вилик фин галачиз фикирдиз гъиз жедачир. Ада кхьенай: «Зун тIебии илимрин агалкьунрин дуьзвилихъ инанмиш я» («Джираб ал-Мамнун», 36-чин; 1912). ТIебии илимар къиметлу я, адан фикирдай, абуру «философиядин къа­­нунар дериндай ачухарна тестикьарзавайвиляй» («Джираб ал-Мамнун», 37-чин; 1912). «Исламдиз ибадатзавай гзафбуру диндизни­ Аллагьдиз талукь тушир илимрал машгъул­ хьун ва ктабар кIелун къадагъа авун» («Джираб ал-Мамнун», 10-чин; 1912) ада зарар яз гьисабзавай. Алкьвадар Гьасан эфендидал къведалди дагъустанви «алимар», дугъриданни, «диндизни Аллагьдиз талукь тушир илимрал» машгъул жезвачир. Я ачух дуьнья, я инсан абурун эсерра чпин къимет авайбур хьун мумкин тушир.

Гьелбетда, Алкьвадар Гьасан эфенди иман гвай инсан тир, амма адалай Дагъус­танда вичин кьилин метлеб цIийиди, «чилинди» тир, виликандалай лап бинедай тафаватлу культурадин тарих башламиш хьана. И цIийи культура пропаганда ийиз, Бакуда акъатзавай «Экинчи» газетда (1875, №8) чапнавай «Диндинбур тушир илимрикай ва инсандин акьул-камалдикай» макъалада ада лугьузвайвал, «мусурманри чпин уьмуьр девирдин истемишунрив кьадайвал туькIуьрун лазим я, абуруни диндинбур тушир илимар чирун, вилик фенвай культурадик, цивилизациядик экечIун истемишзава».

Гьеле пачагьдин администрацияда къул­­­лугъзавай вахтарилай эгечIна, ам Да­гъус­тандин ва Ширвандин саки вири са­вад­­лу инсанрихъ галаз датIана чараралди ала­къада авай. Суьргуьндай хтайла, ада и ала­къаяр ва вичин бубади бине кутур мед­ресада кIвалах цIийиз башламиш хъувуна, ахпа Алкьвадрал Дагъустанда эвелимжи диндинди тушир хсуси мектеб ачухна. ­Гьеле суьргуьндиз фидалди вилик ада кьасум­хуьруьнвийриз «гьар садавай, вичин­ мумкинвилериз килигна, жедай кьадар пулунин такьатар гун ва абурухъ Кьасумхуьрел аялриз урус чIални кхьинар ва маса кеспияр чирдай мектеб ачухун» теклифнай («Экинчи», 1875, №8). Чпин кесибвиляй Кьиблепатан Дагъустандин лежберривай мектеб эцигдай пул кIватIиз тахьайла, Алкьвадар Гьасан-эфендиди Бакуда авай нафтIадин мяденрин иеси Зайналабидин Тагъиева­вай куьмек тIалабнай. Чпикай винидихъ лагьанвай 1877-йисан вакъиаяр себеб яз, ам гъиле кьур кIвалахдал кIукI гъиз агакьначир…

Алкьвадар Гьасан этнокультура вилик фин патал чкадин чIаларихъ авай метлебдин гъавурдани хъсандиз авай. Ада Дагъустанда дагъвийрин чIаларин фонетикадин кьетIенвилер кваз кьазвай кхьинар авачирдакай лугьузвай. Ада авар, яхул, лезги ва табасаран чIаларал кхьинар рикIин сидкьидай арадал гъизвай барон П.К. Усларан тереф хуьзвай, барон кьейидалай кьулухъ и кIвалах акъваз хьуни ам гъамлу авунай.

Ада сифте яз «Асари Дагъустан» ктабда Дагъустандин халкьарин гзаф асиррин культурадин ирсиникай лагьана. И ирс ахтармишун Алкьвадар Гьасан эфендиди чIе­хи метлеб авай кар яз гьисабзавай. Ада фео­дализмдин адетар гумай, илим ва литература вилик финиз, ктабрин библиотекаяр арадал гъуниз фикир тагузвай Дагъустандин регьберриз туьнбуьгьзавай. «…Гзаф кьадарда аваз хьайи куьгьне ктабрикай, — кхьизва ада «Асари Дагъустанда», — виле акьадай хьтин амукьайбур авач, Гьижридилай кьулухъ агъзур йисан къене ина санани кIватIнавай библиотека хьанач… Мектеб­рани мискIинра авай чIехи пай ктабар XVIII асирда кIватIнавайбур я».

Чкадин вилик-кьилик квайбур илим ва савадлувал вилик финив къайгъусузвилелди эгечIуни Алкьвадар Гьасан эфенди нарази ийизвай. «Маса халкьари айрупаланра аваз лув гузва, — сухтайри рикIел хкизвайвал, лугьудай ада, — чи беглер, гъилерал картар кьуна, гъуьрчез физва, чпизни им чIехи кIвалах хьиз аквазва».

…Алкьвадар Гьасан эфендиди Дагъус­тандин культурада кьунвай чкадикай ихтилат кватайла, лугьуз жеда хьи, ада кхьей са «Асари Дагъустан» ктаб бес я адан автор Дагъустандин тарихдин илимдин бине кутурди яз гьисабун патал, къе гьакI гьисабни ийизва. Амма ада несилриз тунвай ирс анжах са и чIехи кIвалахдикай ибарат туш. Ада кхьей вири ктабри, туькIуьрай художественный яратмишунри, газетриз акъудай макъалайри, адан чарари ва ада арадал гъайи диндинди тушир мектебди, къе са бязибуру советрин девирдикай гьикI ва вуч лагьайтIани, гьа девирда цуьк акъудай Дагъустандин халкьарин илимдин ва культурадин бине гьазурнай. И патахъай килигайла, Дагъустандин культура патал Алкьвадар Гьасан эфендидин роль, гьа алкьвадарви хьиз, чебни динэгьлийрин арадай акъатай, амма Европадин культурадин тарихда цIийи, вичин бинеда «чилин», диндин рангаралди чIугун тавунвай шикил авай,  вичел урусрин литературада «Возрождение» тIвар акьалтнавай девир ачухай чIехи марифатчийрин ролдив гекъигиз жеда.

Н. Абдулгьамидов,

Москвадин физикадинни техникадин институтдин муаллим