И макъаладин 1-пай сайтда и ссылкадай кIелиз жеда

(Эхир. Эвел — 13-нумрада)

И жигьетдай заз февралдин 21-даз Кьасумхуьрел тухвай чIалан конференциядал жегьил шаир Владик Батманова гайи теклиф гзаф бегенмиш хьана: чи шаирринни писателри дидед чIалаз талукьарнавай хъсан шейэр кIватIна, кьилдин ктаб акъудин. Ихьтин ядигар виридан гъиле хьанайтIа, руьгь тух жедай. А ктабдик кутуниз лайихлу жуван гъилик квай бязи шейэрай фикир желбдай хьтин цIарар гъиз кIанзава. Абур, хуралай чириз, чIалаз талукь мярекатрал, конференцийрал, гьакI конкурсрани гуьзелдиз, виниз тир устадвилелди кIелунин жигьетдай ишлемишиз хьайитIа, хъсан жеда.

Кьилди къачуртIа, виниз тир руьгьдин на­муслу инсан, бажарагълу шаир  Лезги  Нямета  (Нямет Нифталиевич Мамедалиев) “лезги чIал Белиждал кьван я” лугьуз хьайи туьремаяр вичин “Вучиз?” шиирда икI лянетламишзава:

Лугьузва хьи, къарачийриз

Чаз хьиз чими кIвал кIан жедач.

Кар туькIвенвай арачийриз

Демда дяве, къал кIан жедач.

 

Футфачийриз зиян квачиз

Са элдинни я кар, я тIвар,

Модачийриз маса чIал хьиз,

Хайи элдин чIал кIан жедач.

 

Къарачияр туш лезгияр,

Арачияр туш лезгияр,

Футфачияр, модачияр ва  икI маса

Ихьтинбурун дустар, таяр туш лезгияр.

 

Бес вучиз къе дидед чIалаз

Гуз гьазур я тIуш лезгияр?..

 

…Чпихъ кьилди са кьил тахьун,

Белки, идан себеб ятIа?

Я туш цIа хьун, ахпа квахьун

И себебдин менсеб ятIа?

 

Белки, акI туш,

Чпиз чпин дидейрикай татана хуш,

Сифте маса чIалар чирун

Гиланбурун абур — гьая, эдеб ятIа?

 

Белки, Иран, ахпа Туран,

Ахпа Инжил, ахпа Къуръан,

Ахпа абур къужахда

Кьур дагъви Алпан

И бушвилин диб эцигай

Делилар хьиз, бегьсеб ятIа?

 

Кьил акъатдач гьикI ятIани,

Хьана мум хьиз буш лезгияр,

Чпин хайи дидед чIалаз

Гуз гьазур я тIуш лезгияр…

Аквазвани квез, гьуьрметлубур, са гъве­чIи шиирда чIехи ватанпересди халкьдин шумуд важиблу, хци месэла къарагъар­на­ватIа!

Гьакъикъатдани, гьайиф буш жез, гьайиф тIуш гуз!..

ЧIалан месэладихъ галаз санал камаллу касди чи халкь кьасухдай пайи-паярнавай­виликай, идахъ галаз сад хьиз адахъ кьилди вичин кьил (регьбер, лидер) авачирвиликай рикIин тIарвилелди  лугьузва. Эхь, дуьзгуьн, камаллу, кар алакьдай кьил хизандизни, хуьруьзни, райондиз — шегьердизни, республикадиз, санлай уьлкведизни гьамиша кIанза­вайди я.

Рагьметлу Ибадуллагь Гьажимирзоевич Тагьиров  кьилин редактор тирла, чи газетда, “Чи халкьдихъ регьбер (лидер) авани?” лагьана, макъала чап авун, важиблу месэла къарагъарун дуьшуьшдин кар тушир!

Вичихъ кьилди са кьил тахьун,

Я туш, цIа хьун… (“цIа хьун” — им датIана, чапхунчи ягъийриз рум гуз, халкь дявейра хьун лагьай чIал я) .

Чизвани чи лезгийриз Лезги Няметакай, гьакIни адан и шиир ва маса жавагьирар? Гьайиф хьи, лап тIимилбуруз чизва. Гьакъи­къатдани, чIалан тарих адал рахазвай халкьдин тарихдихъ галаз сихдаказ алакъалу я.

Алирза  Саидова  чи чIалан къешенгвилиз, еке мумкинвилериз ихьтин гуьзел цIарар бахшнава:

Лезги чIалан аламатар чIехи я:

Дишегьлидин гафар къведа нурар хьиз.

Гекъигунар, гевгьерар хьиз, экуь я,

Тешпигьарни хци я лап турар хьиз.

 

Гагь зи чIала, чинарри хьиз, вишришда,

Гагь гьар са гафвилин, нагъв хьиз, пашман я.

Булахди хьиз, гагь вичин сес дегишда,

Нянет гудай чIавуз, къван хьиз, залан я.

Гьуьрметлу  Фейзудин  Нагъиева  вичин “Зи чIал” шиирда ам “къадимди”, лезги чилин мерд булах, эсилрин ирс, дидед мани, руьгьдин ах” тирди къейднава:

…Вири гафар цIурурна, вун сагъ ама.

Лезги чилихъ кьил тик яз Шагь дагъ ама.

 

Къуват гана на дидедин лай-лайдиз,

Къуват гана на Шарвили баладиз…

 

Ви гьар са гаф са къизил я тIемина,

ЧIагурна вун Сулеймана, Эмина…

 

Чил диде я, вун — мани зи дидедин.

Сирлу кьисмет зи эхирдин, бинедин.

 

Заз кьват гузвай зи руьгьдин дамах я вун,

Зи гуьрз, къалхан, женгина пайдах я вун…

Гьа икI зурбаз лагьанва касди. Баркалла!

ЧIехи критик В.Белинскийди кхьейвал, “ЧIал яратмишзавайди халкь я; филологри ан­жах адан законар ачухзава ва тайин къуру­лушда (системада) твазва, писателри ла­гьай­­тIа, а законрихъ — къанунрихъ галаз кьа­дайвал­, яратмишунарзава, жавагьирар арадал гъизва”­.

ИкI тирди чаз чи бажарагълу шаиррин гъиликай  хкатай гуьзел цIарар кIелайлани, ачухдиз аквазва.

…Ви сесера цIун мецерин ван ава,

Къаяйринни, ачIаринни аранрин.

Гьар гафуна хайи чилин тIан ава,

Атир ава мезрейринни харманрин…

Гекъигунрив ви кьакьанвал, деринвал,

Ви хцивал къалур жедач авайвал.

Авахьзава, артухиз ви ширинвал,

Туьхуьн тийир са гъетрен нур цавай вал…

Ихьтин цIарар ава Дагъустандин халкьдин шаир  Арбен  Къардашан  “Дидедин чIал”  шиирда.

Дяведин ва далу патан фронтдин зегьметдин ветеран, уьмуьрдин уькIуь-цуру вири акунвай Мислимат халади вичин “ЧIал гадармир, миллетдивай жеда куьн” шиирда тагькимарзава:

…Эй лезгияр, Шарвилидин тIвар алай,

Зи Лезгистан, ракъинал хьиз яр алай,

ЧIал гадармир виридалай кар алай!

Гьар камуниз гьайиф чIугваз шеда куьн.

Гьа и тема вичин “ЧIал паталди” шиирда чи газетдин кьилин редактор, жегьил шаир Мегьамед  Ибрагьимовани  дава­мар­­зава:

….Чахъ Эминни, чахъ Сулейман хьанатIа,

Чаз Халикьди къагьриманар ганатIа,

Чи дамарра лезги иви аватIа,

Гаф сад ийин чIал паталди, лезгияр…

Мердали  Жалилова  “Лезги чIал” шиирда диде ва чIал сад тирди къалурнава:

Лезги сесер дидеди заз багъишна,

Сифте мани лагьайла зи кьепIинихъ.

Лезги сесер, за квез бахшда рикI жуван,

ГьикI бахшнатIа Саидани Эмина.

Газетдин са гъвечIи макъалада  вирибурун шииррай цIарар гъидай мумкинвал авач. Анжах къейд ийиз кIанзава хьи, чIалаз бахшнавай хъсан шиирар мадни гзафбурухъ ава. Эхирдай жувани алава хъийин:

Такабурлу Шалбуз хьиз я вун кьакьан,

Жавагьиррив ацIанвайди я фейжан,

Таъсиб, виждан хуьнин а гегьенш майдан —

Зи руьгь, иман, къалхан я вун, Лезги чIал…

Шихмурад Шихмурадов