Коррупциядихъ галаз женг

 

Я стхаяр, пул авайдаз

Начаник уртах хьана хьи.

Вичиз девлет бул авайдаз

Кесибар алчах хьана хьи.

СтIал  Сулейман

Чи уьлкведа коррупциядихъ галаз, акъваз тавуна, женг чIуг­­ваз­ва. И кардал чIехи къуватар — прокуратура, МВД, силисдин комитет, ФСБ, Счетная палата, государстводин маса органар ва общественный тешкилатар желбнава. Вахт-вахтунда талукь тир ведомс­твойри и рекье чпин агалкьунрикай гьахъ-гьисаб ийида, гъалибвилер къейдда.

Вилик фенвай, и тахсиркарвал лап тIимил авай, “ктIана, чкIизвай”, уьлквей­ра­­ни гьакI я: коррупциядиз акси гзаф ­за­­конар  кьабулнава.  Вири  къуватралди адахъ галаз женг чIугвазва. АкI яз хьайи­­­ла, бес вучиз “Transparency International” международный тешкилатдин рейтингра180 государстводин жергеда чи уьлкве­ 136 лагьай чкадал ала, ришветчивал кьадарсуз къалин я? И сиягьда чи къуншияр­ Уганда, Мавритания, Парагвай хьанва. Къудратлу Уру­сат гьинай — Уганда гьи­­най?­ Гекъигун патал гъин: “Transparency International” рейтингрин сиягьда чи уьлкве 2004-йисуз 90 лагьай, 2005 — 126, 2020 -129 — чкайрал хьана. Гьа са вахтунда рей­тингдин кьиле хейлин йисара, Дания кIвенкIве аваз, гьа са уьлквеяр жезва. Советрин государстводи азадвал, суверенитет гайи Финляндия пуд лагьай чкадал ала.

Анра и тахсиркарвал авач лагьайтIа­ни жеда — ам агьалийри гьиссзавач, кьа­тIуз­вач. Коррупцияди чи обществодиз гузвай хьтин чIехи зарар, аквар гьаларай, анра гузвач — агьалийрин яшайишдин гьал-агьвал хъсан я, яшлубурухъ кьетIен къайгъударвал ава, уьмуьрдин дережа винизди я.

Хабардар инсан тир Счетный палатадин председатель Алексей Кудринан гафарай, “Россиядиз коррупцияди гузвай зарар триллионралди (манат) уьлч­мишиз жеда”. Триллионар чуьнуьхзавайла, чIехи пулар чIехи къуллугърал алай къаних ришветчийрин гъиле авайла, государстводивай социальный хци месэлаяр гьялиз жедани мегер? Пул авачир бажарагълу касдиз вичиз ла­йихлу чкада къуллугъ гьатдани? Аллагьдиз шукур хьуй, гьатзава, гьелбетда. Ам­ма — бахтуни гъайитIа. Эгер къарар кьабулзавай “чIехиди” гьахълувал гвай дуьз итим хьайитIа. Чи “чIехибурун” ара­да ахьтин итимар авазва.

“Transparency International” рейтингрин сиягьда чун 136-чкадал эцигун — им коррупциядихъ галаз женг чIугун гъиляй вегьенвайвиликай гьакъикъи шагьидвал туш. Рейтинг экспертривай, карчийривай хабарар (опрос) кьуналди туькIуьрза­вай­ди я. Мумкин я ина русофобиядин таъсирни хьун. Амма рейтинг агъузди хьуни дуьньядин уьлквейрин арада государстводин кесерлувал чIур­зава, авторитет, гьуьрмет тIимиларзава. АкьалтIай чIуру кар коррупцияди къене­пата гузвай зарар я. Ада общество чукIур хьунин шартIарни арадал гъизва.

Тикрар хъийин: Урусатда коррупциядихъ галаз датIана женг чIугвазва. Гъилел михьи тушир министрарни, губернаторарни, генераларни, полковникарни кьаз, ацукьарзава. Миллиардар чуьнуьхзавай дуьшуьшар дуьздал акъудзава. Германияда, Францияда, къуй гьа Данияда ихьтин чIехи къуллугърал алайбур икьван гзаф кьазва лагьана квез мус ван хьана? Чи уьлкведа, чин кьун тавуна, къуллугъдин дережадиз, чIехивилиз, кIвалахзавай чкадиз, виликан лайихлувилериз килиг тавуна, кьазва, ацукьарзава.

Августдин сифте кьилера федеральный газетри, интернетдин вири чешмейри хабар чукIурна: “Ришвет къачунай Госдумадин депутат Вадим Белоусоваз Мосгорсудди 10 йис кар атIана”.

“Справедливая Россия — За правду”­ партиядин патай депутат тир В.Белоусов 3 миллиардни 250 миллион манат ришвет къачунай судди тахсирлу яз гьисабна, кIеви режимдин колонияда ацукьарунилай гъейри, адал 500 миллион жерме эцигнава. Тахсиркарвал ада вичин ирандиде, 80 йисан яшда авай Е.Бутаковадихъ ва Челябинскдин областдин губернатор (виликан) Михаил Юрьевич ва маса къуллугъчияр галаз авуна. М.Юрье­вич, тахсир хиве кьун тавуна, уьлкведай къецепатаз катнава. Белоусоваз кар заочнидаказ атIанва. Эверайла, ам гьич суддизни атанач.

Коррупциядин и дуьшуьшда вичиз кьетIен фикир гун истемишзавай месэладикай лугьун. Ришветар къачунай 2017-йисуз вичелай уголовный дело къарагъарнавайвилизни килиг тавуна, силисдик квай В.Белоусов 2021-йисан сентябрдиз “Справедливая Россия — За правду” партиядин сиягьдик кваз нубатдин сеферда Госдумадин депутатвиле хкяна. Имни гьич. Суддик квай депутат­, прокурорри эвериз-рахкурзавай, чуьнуьхнавай миллиардрин иеси хьанвай Вадим Белоусов 28-июлдиз Удмуртиядин центризбиркомди “Справедливая Россия — За правду” партиядин патай республикадин Кьилин къуллугъдал кандидатвиле регистрация авуна. Вичиз 10 йис кар атIанватIани, ам гьеле депутатвиле амазма. Белоусован депутатвилин месэладиз Госдума зулуз килигда. Яраб, лугьуз­ва за, Сергей Миронован “Справедливая Россия — За правду” партиядиз и коррупционер вучиз икьван хуш ятIа?.. Коррупционер, намус квадарнавай кас республикадин регьбервиле хкягъиз кIан хьун. Халис къаравили хьиз аквазвани квез, юлдашар? Законар туькIуьрун ва кьабулун вичи законрал амалзавачир, гьич суд-дуванни саймиш тийизвай касдал ихтибар авун? Квез гьикI аквазва? ЧIа­лахъ жез кIанза­вач. Амма гьикI чIа­лахъ жеч — Белоусован тахсиркарвал, са шумуд йисуз ахтармишунар тухвайла, ФСБ-ди дуьздал акъуднавайди я.

Имни гьич, лугьун за квез. Къаравилидиз ухшар маса мисаларни гъин.

8-августдиз “Коммерсантъ” газетди хабар гайивал, Екатеринбургдин Ленинский райондин судди шегьердин УМВД-дин виликан начальник, генерал-майор Игорь Трифоноваз 7,5 миллион манат ришвет къачунай 9,5 йис кIеви режимдин колониядин кар атIана, ам генералвилин чиндикай магьрумна. Судди гьисабзавайвал, “Кольцо Урала” банкди ахъайнавай саки 500 миллион манат кредитдихъ галаз алакъалу лутувал кIеви­рунин мураддалди законсуз уголовный дело къарагъарунай генералди 7,5 млн манат ришвет къачуна.

И дуьшуьшда а карди вичел фикир желбна, бязи суалар арадал гъизва хьи, 2011-2017-йисара Екатеринбургдин УМВД-дин начальниквиле кIвалахай Три­­фонов ахпа Карачаево-Черкесия Республикадин МВД-дин министрвиле тайинарзава. 2019-йисуз ам къуллугъдилай алудзава, пенсиядиз фена, Моск­вада яшамиш жезва. Са йис алатайла, отставкада авай генерал, меркезда кьуна, силис тухун патал Екатерин­бургдиз хутахзава ва гьеле 2015-йисуз ришвет къачунай тахсирлу ийизва. АкI яз хьайи­ла, гъил михьи тушир кас, ришветчи министрвиле тайинарун, генералвилин чин, орденар гун квез гьикI аквазва?

Коррупциядихъ, ришветчивилихъ галаз женг чIугун чи уьлкведа полициядин асул везифайрикай сад я. Гьа са вахтунда хейлин агьалийри фикирзава хьи, ришветбазвал гзафни-гзаф МВД-дин къурулушра жезва. Инал чна коррупциядикай вичин жергеяр полицияди вичи михьзавайди фикирда хвена кIанда. И кар патал неинки УСБ-яр тешкилнава, МВД-дин къуллугъчидин намусдин Кодекс туькIуьрнава, кьин кьун (присяга) тешкилнава. Полицияда кIва­лахдив эгечIдайла, къуллугъчиди намуслувал, законлувал хуьда, тахсир­кар­вилерихъ галаз, къуватар гьайиф татана, женг чIуг­вада лагьана кьин кьазва. Гьайиф хьи, присягадиз вафасузвалзавай дуьшуьшар тIимил жезвач. Бязи вахтара лап чIуру, гзаф хаталу дуьшуьшарни жезва. Месела.

И мукьвара СМИ-ри хабар чукIурна: “Пермдин гарнизондин военный судди запасда авай генерал-майор, нацгвар­дия­дин Пермь шегьерда авай военный институтдин виликан начальник Владимир Купавскийдиз 1 миллионни 900 агъзур манат ришвет къачунай 9 йис кар гана.

Ришветдин кьадар миллиардар ту­ширтIани, генералди абур, кичIевал-ре­гъуьвал квадарна, къачузвай. Абитуриентрин мукьва-кьилияр вичиз ришвет гуниз мажбурзавай. Месела, институтдик экечIзавайбурун сборрик кутунвай дагьустанви Мегьамедов махсус комиссияди Купавскийдин буйругъдалди, пешедин жигьетдай (профпригодность) виже текъвезвайди я лагьана, сборрикай­ хкудна. Ахпа ада Казымоваз (Мегьамедован мукьва-кьили) лагьана хьи, вичив­ 500 агъзур манат пул агакьайтIа, Мегьа­медовакай институтдин курсант жеда. ГьакI хьунни авуна. ФСБ-ди генерал кьадалди гьа ихьтин 6 дуьшуьш хьана.

В. Купавскийди вичин тахсир хиве кьунач. Ада лагьана хьи, Москвадин “Лефортово” мугьманханада вичин таниш Казымовавай къачур пул буржуна кьунвайди я. Астрахань шегьердиз фе­на, адан уьмуьрдин юлдашди кьуд кас абитуриентрин мукьва-кьилийрин патай арачидивай къачур пуларни (папаз им ришвет тирдакай, гъуьлуь тах­сир­карвал ийизвайдакай хабар авачир), Купавскийдин гафарай, “буржар” тир. Амма суддихъ генерал тахсирлу тирди субутардай вири делилар аваз хьана.

И тахсиркарвилин хаталувал, абурсузвал адакай ибарат я хьи, ада коррупциядихъ галаз гележегдин женгчи ви­ликамаз тагькимарзава: гуя “коррупциядихъ галаз женг гьакIан гафар-чIа­лар я”.

ГьакIан гафар-чIалар туш. Тикрар хъийизва: чи уьлкведа коррупциядихъ галаз, гьакъикъатдани чIехи къуватар желбна, кIевелай женг чIугвазва. Ам тергун  ва я “Transparency International” рейтингрин  сиягьда  кIвенкIвечи  чкайрал алайбурун жергеда хьун патал са кар чалай гьелелиг алакьзавач: кор­рупциядихъай кичIе хьун. Ваъ, ришвет къачузвай гьа гъил атIуда, дустагъда ацу­кьар­да, Китайда хьиз, гуьлледиз акъуд­да ла­­­гьана ваъ. Жуван тIвар, веледрин тIвар, фамилия, тухум кьацIур­да, михьи­ тежедай чIулав леке гъана, русвагьда лагьана кичIе хьун. Ришветдихъай ви­чихъай кичIе хьана кIанда, кудай, алу­гардай цIухъай хьиз. Герек, коррупция инсандин къанажагъда акьал­тIай айиб, чиркин, элдин вилик уьзуь­къара ийидай, нагьакьан кар хьиз жен. Гьайиф хьи, къе акI туш. Амма гьакI жедайдал шак алач.

Абдулафис Исмаилов