Алай йисуз Ахцегьрин къеле эцигайдалай инихъ 180 йис тамам хьанва. Кавказдин дяведин женгерин шагьид хьайи и къеле 1839-йисуз генерал Евгений Головина эцигнай. Ам Урусатдин мулкарал алай виридалайни кьибле къеле яз гьисабзава. Мадни, ам тарихдинни архитектурадин федеральный метлеб авай имарат я. Ахцегьрин къеледин 180 йис тамам хьунин сергьятра аваз чна газет кIелзавайбуруз тарихчи Бедирхан Эскендерова Ахцегьар патал имам Шамилан муьруьдринни Урусатдин пачагьдин кьушунрин арада кьиле фейи дяведин гьерекатрин тарихдикай кхьенвай макъала теклифзава.

Имам Шамил ва лезгияр

Кавказдин дяведин тарихда имам Шамила лезгийриз анжах са сеферда эвер гана. Им 1837-йис тир. А чIавуз генерал Фезедин кьушунри дагъвийрин къуватар кьулухъди чуькьвезвай. Имамди, пачагьдин кьушунар масанихъ алудунин мураддалди лезгийриз, гъиле яракь кьуна, къарагъуниз эвер гана. Маса гафаралди лагьайтIа, им кьвед лагьай фронт ачухунин тапшуругъ тир.

Гьакъикъатдани, кьвед лагьай фронт кардик акатна. Фезедив лагьайтIа, Аваристандиз гьахьун акъвазарунин ва кьушунарни галаз Къубадин вилаятдиз рекье гьатунин буйругъ агакьна. Нетижада имамдиз ял ядай мумкинвал хьана. Идалай гъейри, Шамила лезгийриз эвер гайи маса дуьшуьш малум туш.

Амма лезгийри имамдиз са шумуд сеферда эвер гана. 1842-йисуз лезгияр Шамилан кьушунрик экечIиз гьазур хьанвай ва абуру имам адан кьушунрин кIвенкIвечи дестеяр РичIа хуьруьв агакьзавай чIавуз вилив хвенай. И делил Кавказдин дяведин тарих ахтармишай вири алимри тестикьарзава.

1844-йисуз лезгийри Илисудай тир Даниял бег имам Шамилан кьушунрик экечIунин кардани иштиракна. Кавказдин дяве куьтягь жедалди Даниял беган гъиле хьайи тIаратI адав Ахцегьай тир Асвара вуганай. Гьа и йисан августдин вацра лезгийри имам Шамил  адан кьушунар Лучекрин хуьруьв агакьзавай чIавузни вилив хвенай.

1846-йисуз лезгийри нубатдин сеферда Шамилаз эвер гана. “Джаро-Белокандин округдин, Нухадин ва Ахцегьрин мугьажиррин тIалабуналди имам Шамил гьижрадин 1263-йисан шаввал вацран саласа юкъуз 12 агъзур аскердикай ибарат пияда ва атлу кьушунарни галаз Илисудин округдиз рекье гьатна.­ Дяведиз рекье гьатзавайбур Дани­ял бегдин кIвале кIватI хьанвай чIавуз бегдин камаллу дидеди Шамилаз мукьва жезвай кьуьд себеб яз дагъдин кукIвалай элячI­дай гирвеяр живеди кьадайдакай лагьана. Шамил адан фикирдихъ галаз рази хьанай”. (Гьажи Али — имам Шамилан секретарь).

Шамил Ахцегьиз гьикI атанай?

1848-йисуз Шамил Ахцегьиз вич-вичелай атанач, а чIавузни имамдиз лезгийри эвер га­на. Ахцегьвийри имамдин патав кесерлу алимрикай сад тир Мугьаммад Наби эфенди рекье ту­на. Ада Шамилаз икI лагьанай: “Ша, имам. Чун вири ваз муьтIуьгъ я. Чаз вун атана кIан­зава”.

Идалайни гъейри, Даниял бегди Шамилаз Ахцегьрин ва маса округрин агьалийриз имамдин дестейрик экечIиз кIанзавайдакай ва абуру чпиниз атун теклифзавайдакай кхьенай. Бегди имамдиз рекье тур кагъазда ихьтин гафарни авай: “Агьалийриз вун чинизни атана кIанзава”.

Яракьлу кьушунарни галаз имам Шамил Лезгистандин чилерал атай тек са сеферда  урус ас­керри кьегьалвилинни жуьрэтлувилин чешне къалурнай. Абурал императордин ви­ри армияди дамахзавай. Къейд ийин хьи, лез­ги чилерал Урусатдин кьушунри кьиле тухвай дя­ведин гьерекатар, сегьнеламишна, са шу­муд сеферда Санкт-Петербургдани къалурнай.

Имам кьушунарни галаз Лезгистандиз атай чIавуз ахцегьвийри, “Шамил тIимил кьушунар галаз атана” лугьуз, гьайифар чIугваз­вай мани туькIуьрнай.

Ахцегьа авай къеледин кьушун 237 тфенг гвай тамам тушир кьве ротадикай, 27 аскерни­ 13 офицер авай артиллериядин дестедикай ибарат тир. 12-сентябрдиз абурал Мингрельский полкунин 1-батальондин 48 аскердикайни са офицердикай ибарат кIеретI алава хъхьана. 14-сентябрдиз КцIарай 200 аскерни 4 офицер авай гренадеррин ротани агакьна.

Имам Шамил кьушунарни галаз Самур дередиз атуникди Даниял бегдин кьушунар Рутул райондин вири мулкариз гьахьна. Адан кIвенкIвечи къаравулчияр Хуьруьга ва Кьака­ акъвазнавай. 8-сентябрдиз полковник Рот, 300 касдикай ибарат атлу ва 1000-дав агакьн­а аскерар авай пияда кьушунарни галаз (къейд ийин хьи, герек чIавуз абуруз куьмек гун патал Ахцегьрин къеледа пияда кьушунрин ротани гьазур хьана акъвазнавай), дагъвияр чукуриз алахъна. Анжах адалай и кар алакьнач. Самур дередин вири милиция Ша­милан терефдал элячIна. Гьатта абурукай сада, гуя муьруьдриз акси женгина виже къведа лагьа­на, къеледай 3000 патрон къачу­на ва гуь­гъуьнлай абур муьруьдрив вахкана.

12-сентябрдиз Шамил вичин асул къу­ватар­ни галаз Рутулиз агакьна. 13-сентя­брдиз имам наиб Гьажи-Мурад аваррин атлу кьушунарни галаз Кьурагьиз физвай рекье Грарин хуь­руьз мукьва мулкарал акъваз хьана. Даниял бег ­ Са­­мур вацIун эрчIи патай винелди фена, Ах­це­гь­­ривай тахминан 5-6 километрдин яргъа Ах­цегь­рин минералар квай цин чешмеяр алай чкадал­.

Геничутлидай тир тарихчи, диндин алим Гьайдарбега хабар гузвайвал, Ахцегьрин агьалияр кьве патал пай хьанвай: са пай имам Шамилан терефдал алай, кьвед лагьайди  — динсузрихъ галаз къеледа. Амма комендантдин руш Нина Ротан рикIел хкунрай малум жезвайвал, а чIавуз къеледа амайди анжах 40 кас тир. Гьелбетда, 40 кас са дестедай гьи­­сабиз жеда, амма — зайиф. Идалай гъейри­, абурун арада, кьулухъди чIугуна, Рутулай атан­вай беглерни авай. Амайбур вири Шамилан патал алай. Тарихчи, динэгьли Мугьаммад Тагьир аль-Къарагьиди кхьизвайвал, “Ах­цегьрин агьалийри, имамдин амай кьушунрив гекъигайла, викIегьдиз женг чIуг­­ваз­вай ва къеледал гьужумзавай. И кар себеб яз абурукай гзафбур кьена”.

Мадни, аль-Къарагьиди вичин “Барика ас-суйуф аль-джабалийа фи бад аль-газават аш-шамилийа” кIвалахда кхьизва: “Кьушунар Ахцегьиз эвичIайла, абуруз имам атунал шад тир, ам вилив хуьзвай чкадин агьалияр акуна. Гьатта дишегьлиярни, аяларни Шамил атунал шад тир”.

Яшлубурун ихтилатрай малум тирвал, Шамил Ахцегьиз физвай рекье гьалтзавай кьван вири хуьрерин агьалийри, рекьин къерехра акъвазна, кIвалерин къаварал, кьакьанда авай чкайрал акьахна, ван алаз зикир авуналди, къаршиламишзавай. Имамни лезгийрив чIехи гьуьрметдивди эгечIзавай.

Гьажи Алиди (ам имамдин секретарь тир) хабар гузвайвал, Шамил Ахцегьиз 14 сентябрдиз нисинлай кьулухъ агакьна ва, чкадин жемятдихъ элкъвена, икI лагьана: “Куьн ви­кIегь халкь я. Шумуд сеферда куьне урус­рин­ иви экъична, шумудра куьне абурал алай пар­талар хтIунна. Икьван чIа­валди ихьтин дяведа куьн куьмекчи галачиз авай. Чир хьухь, зун ва вири Дагъустан куь куьмекчияр я. Куь рикIевай мурдар (авт. — урусар) акъудна, терг авуна кIанда”.

Полковник Ротан журналда авай къейдерай ашкара жезвайвал, имам Шамил Ахцегьиз­­ 15-сентябрдиз экуьнахъ фад агакьна. Жуь­ре­ба-жуьре чешмейра къейднавайвал, имамдин кьушунар 9-15 агъзур касдикай ибарат тир.

Гьужумрин эвел

15-сентябрь. Ахцегьрин вацI галай пата­хъай му­ьруьдри гъварар, кIарасар кутIунна гьа­зурна­­вай хараяр ахъайна ва къеледин цлариз мукьва­ жез гатIунна. Югъди женг давам хьана. И юкъуз­ къеледин кьушунрикай 20 кас телеф, 32-дал­ хирер хьана. Хирер хьанвайбурун арада­ полковник Ротни авай. Офицеррин советди цIийи командир яз Мингрельский рота галаз хтанвай капитан Новоселов тайинарна. Дагъ­вий­­рикай шумуд кас хкатнатIа, садани гьи­сабнач.­

Гьужумар 16-сентябрдизни давам хьана. Ни­синин арада дуьшуьшдай са агалкьун арадал­ атана: элкъуьрна къеле кьунвайбуру мортирадикай (дяведин яракь) гьазурнавай тупуни барутдин гьамбархана хъиткьинарна.

“400 путунив агакьна барут цавуз акъатна­. Къеледин вилик экъис хьанвай вад ла­гьай­ пай (бастион) къандахдив агакьдалди михьиз барбатI хьана. Цлай ферер атана, хъалхъам акъатна. И цлахъ галаз ала­къада авай кьве казармани тахьай мисал хьана. Яракьар­ хуьзвай кьве жебеханани уьцIена. Къеледин амай дараматрин цларайни ферер атанвай, къавариз, дакIарриз зиянар хьанвай. Къеледин цлай акъатнавай еке хъалхъамди къенепатаз гьахьун патал авай вири манийви­лер­ тергна”. (аль-Къарагьи). Нина Ротан ри­кIел­ хкунрай якъин жезвайвал, “къеледа авайбуру вирида чпин эхир мукьва хьана ла­гьана фикирнавай. КичIе­вилин велвеладин, гьарай-эвердин нетижада капитан Новоселова кьве аскерни яна кьена…”. Амма… Аль-Къа­рагьиди кхьизвайвал, “Андидай тир Маси­гулавалай гъейри, къеле къачуз мад садани тади къачунач”.

Гьажи Алидин фикирдалди, муьруьдри чпи чеб и къайдада тухун наибрин арада авай чинебан икьрар тир. “Наибриз Шамил хъуь­тIуьзни Ахцегьа амукьуникай кичIезвай. Къеле къачуртIа, Шамил ина гьакъикъатдани амукьдайди якъин тир. Гьавиляй наибри и карда имамдиз куьмекдач лагьана, чинеба гаф-чIал саднавай. Гьа и къайдада абуру хаинвал авуна”.

Къеледа авайбуруз хъалхъам ацIур хъийи­дай, чIуру гьалар арадай акъуддай мумкинвал хьана.

И дуьшуьшдилай кьулухъ кьве сят арадай ­фейила, 3 лагьай батареядал алай яракьар авай ящикда граната хъиткьинна. Сад-садан гуьгъуьналлаз арадал атай хъиткьинунри къеледин дараматдиз еке хасаратвилер гана. Телеф хьайибурун кьадарни гзаф тир. И юкъуз 29 кас кьена, 73-дал хирер хьана. Нина Рота кхьизвайвал, телеф хьайибурун кьадар гьатта 44-дав агакьнавай.

Бедирхан Эскендеров

(КьатI ама)