“ЦIийи Кавказ” дестеди А.Омарован “Итимрин кеспи” ктаб (урус чIалал) чапдиз гьазурнава. Ана Дагъустанда спорт вилик финин тарихдай са бязи чинар ачухарнава, кьуршахар кьунай агалкьунар къазанмишай чи са кьадар ватанэгьлийрикай ихтилат физва. КIелзавайбурун фикирдиз чна ктабдин са кьил теклифзава.
Алатай асирдин 50-йисарин кьвед лагьай пай — вахтуни вичин “ранг дегишарзавай” девир. Ахпа 60-йисар, рикIелай алат тийизвай, къенин юкъузни чпел фикир желбзамай, инсанар руьгьламишай, умудлу авур, абурун рикIера мурадар куькIуьрай… Фикиррай чун хъфиз алахъзавай а девир уьмуьрдик гурлу гьерекат акатуналди, жуьреба-жуьре рекьера, абурукай яз спортдани къазанмишай чIехи агалкьунралди тафаватлу я. А вахтунда советрин физкультурадин тербия гунин къурулушда спортдин кьуршахар кьунин жуьреди важиблу чка кьаз эгечIнай. Жегьилар классический жуьреда ва азаддиз кьуршахар кьунал, мадни вичик халкьарин кьуршахар кьунин гзаф кьадар жуьрейрай виридалайни хъсан къайдаяр (прием) акатнавай самбодал гегьеншдиз машгъул хьанай.
Уьлкведа спортдин жуьрейрикай кьуршахар кьуниз артух майилзавай регионар малум хьанай, мадни: а девирда хуьрерин жегьилрикай гзафбур тIвар-ван акъатай кьуршахар кьадай устIарар жезвай. ИкI, месела, Ростовдин областдин Мясниковский райондин Чалтырь ва Крым хуьрерай СССР-дин ва РСФСР-дин са шумудра чемпионар хьайи А.Ялтырян, Г.Термолаев, Г.Шатворян, Л.Хантимурян ва маса алакьунар авай спортсменар акъатнай. Кеферпатан Осетияда Б.Кулаевакай, С.Дзарасовакай, Т.Дзахсоровакай, М.Бекмурзовакай СССР-дин чемпионар хьанай.
Дагъустанда Гуниб райондай тир Суракъат Асиятилов ва дугъустанвийрикай азаддиз кьуршахар кьунай эвелимжи дуьньядин чемпион Али Алиев халкьдиз машгьур хьанай. Республикада спорт вилик финай хъсан нетижаяр къалурзавайбурун арада Ахцегь район кьетIен чкадал алай. Чи республикадиз 1958-йисуз мугьман хьайи Москвадин областдин (амни спорт вилик финай хъсанбурун жергедик акатзавай) кьуршахар кьадайбурун десте Махачкъаладай масаниз ваъ, Ахцегьиз хатадай хьана ракъурайди тушир. РикIел аламукьай меркездин региондин ва ахцегьрин кьуршахар кьадайбурун гуьруьшдал мад сеферда акъвазна са алава хъийин. Ахцегьай хъфейдалай кьулухъ мугьманрин командадин капитан Л. Турина “Советрин спорт” газетдиз “Дагъдин хуьре” тIвар алаз гъвечIи макъала ганай. Ам москвавиди романтикадин шикилралди (маса жуьре жечир эхир!) башламишнай: “Туьнт балкIандаллаз чамарзавай атлу, дагъдин булахдал квар къуьневаз эвичIзавай руш, багълар, багълар, багълар — гьа ихьтинди яз пайда хьана чи вилерик Дагъустандин гуьзел хуьр Ахцегь. Иниз чун ахцегьрин кьуршахар кьадайбурун теклифдалди атана акъатна. Абурухъ галаз Москвадин областдин хуьруьн спортсменри азаддиз ва классический жуьреда кьуршахар кьунай дуствилин акъажунар тухвана. КIанда Дагъустанда къуватлу инсанар, гьавиляй эхирни сабурсузвилелди гуьзлемишай нянин сят алукьайла, райондин клуб Агъасиеван ва Мукьтадиран тIварарихъ галай колхозрин-миллионеррин зегьметчийри сиве-сивди ацIурна”.
Москвавидин фикирдалди, ахцегьвийри “бес кьадарда къуватлу” команда майдандиз акъуднай: “Иллаки хъсандиз гьассиррал чпин алакьунар стхаяр тир Султан ва Сулейман Эфендиеври къалурна. Абурукай сифтегьанда “Урожай” ДСО-дин кьилин советдин чемпионатда кьведра гъалиб хьайи М.Старобыховскийдихъ галаз акъажунар садан хийирдизни тахьана куьтягьна. Сулеймана лагьайтIа, вичин къаршидиз экъечIайдан далу чилиз яна. Ахцегьрин маса кьуршахчийрини гъалибвал къазанмишна — А.Гъаниева, К.Агъаева, Ф.Тагьирова. Гъалибвал санлай 4,5:3,5 гьисаб аваз, иесийрин хийирдиз хьана”. Классический жуьреда кьуршахар кьунай акъажунар садан хийирдизни тахьана акьалтIна. Мугьманди кьатIайвал, дагъдин хуьре “гзаф кьадарда къуватлу ва дурумлу жегьилар ава, абуру гьасиррал темягь фидай устадвал къалурзава”.
За гъавурда акьадай чими гьиссеривди РСФСР-дин хуьруьн спортсменрин “Урожай” обществодин кьилин советдин азаддиз кьуршахар кьунай кьилди ксарин ва командайрин чемпионатдин программа гъиле кьазва. Ам къе адет тир цIалцIам лацу чарчел чапнавач, рангунин шикилралди чIагурнавач, яцIу ва векъи чарчин дамахар гвачирди я. И программади гила чи рикIелай алатнавай, амма рикIелай алатиз гьайиф крарикай лугьузва. Программадай чир жезвайвал, хуьрерин спортсменрин “Урожай” обществода азаддиз кьуршахар кьунал машгъул жез анжах 1958-йисуз эгечIнай. Сад лагьай йисуз акъажунра Россиядин Федерациядин 7 региондай командайри иштиракнай, кьуршахарни заланвилин 8 категориядай кьиле физвай.
Виридалайни кьезил заланвилин категорияда (52 килограммдив агакьдалди) дагъустанви Султан Эфендиев гъалиб хьанай, 2 ва 3-чкайрал Москвадин областдай Ю.Арсеньев ва Кеферпатан Осетиядай А.Демеев акъатнай. Кьезил заланвиле (52-57 кг) В.Слонимскийди (Москвадин область) — 1, Сулейман Эфендиева (Дагъустан) — 2, И.Битиева (Кеферпатан Осетия) 3-чкаяр кьунай. Юкьван кьезил категорияда (57-62 кг) — Р.Рашидов (3-чка), юкьван заланвиле (79-87 кг) Абдула Гъаниев (кьведни дагъустанвияр) гъалиб хьанай. Командайрин гьуьжетдани Москвадин областдин — 1, Дагъустандин — 2, Кеферпатан Осетиядин спортсменрини 3-чкаяр кьунай.
Гуьгъуьнин, 1959-йисуз, РСФСР-дин “Урожай” спортдин обществодин чемпионатда цIуд дестеди иштиракнай. Виридалайни кьезил заланвилин категорияда Ставрополдин крайдай тир Н.Байрамухов гъалиб хьанай, Султан Эфендиева — 2, Якутиядай тир Г.Гребнева 3-чкаяр кьунай. Кьезил заланвиле Сулейман Эфендиев гъалиб хьанай, осетинви И.Битиева — 2, якутви П.Николаева 3-чкаяр кьунай. Юкьван кьезилвиле Р.Рашидов гъалиб хьанай, юкьван заланвилени, 3-чкадал акъатуналди, садазни тийижир жегьил дагъустанви Загалав Абдулбегова вичикай малумарнай. И йисуз сифте яз хуьруьн спортсменрин чемпионатда Ахцегь райондай тир Къурбан Агъаевани иштиракнай, юкьван заланвилин категорияда (73-79 кг) ам гъалиб хьанай, Кабардино-Балкариядай тир В. Цакоева — 2, Калмыкиядай тир И. Засеева 3-чкаяр кьунай. Юкьван заланвиле и сефердани Абдула Гъаниева гъалибвал къазанмишнай, А. Кодзоков (Кабардино-Балкариядай) ва И. Кондратьев (Якутиядай) 2 ва 3-чкайрал акъатнай. И сеферда командайрин арада Дагъустандин спортсменар — 1, Кеферпатан Осетиядинбур — 2, Кабардино-Балкариядинбур 3-чкайрал экъечIнай.
РСФСР-дин “Урожай” спортдин обществодин гуьзлемишзавай III чемпионатдин “виридалайни къуватлу иштиракчийрин” сиягьдини фикир желбзава. И акъажунар 30-31-июлдиз ва 1-августдиз Дондал алай Ростовда кьиле фенай. ЦIусад иштиракчидикай чаз агъадихъ галай дагъустанвиярни аквазва:
А.Алиев — СССР-дин спортдин мастер, 1957-йисуз хуьруьн спортсменрин арада ДАССР-дин чемпион. 1959 и 1960-йисара СССР-дин чемпион, 1959-йисан дуьньядин чемпион.
А.Гъаниев — СССР-дин спортдин мастер, са шумуд сеферда Дагъустандин ва РСФСР-дин “Урожай” обществодин чемпион, РСФСР-дин чемпионатдин, хуьруьн жегьилрин IV международный спортдин къугъунрин призер.
К.Агъаев — СССР-дин спортдин мастер, ДАССР-дин ва РСФСР-дин “Урожай” обществодин чемпион, хуьруьн жегьилрин IV международный спортдин къугъунрин призер.
Сулейман Эфендиев — СССР-дин спортдин мастер, ДАССР-дин ва РСФСР-дин “Урожай” обществодин чемпион, РСФСР-дин халкьарин I Спартакиададин призер.
Султан Эфендиев — СССР-дин спортдин мастер, РСФСР-дин “Урожай” обществодин 1958-йисан чемпион, гуьгъуьнин йисан гьа акъажунрин призер.
Р. Рашидов — СССР-дин спортдин мастер, РСФСР-дин “Урожай” обществодин 1959-йисан чемпион.
Гьа икI, хуьруьн виридалайни къуватлу спортсменрин арада са пай, ругуд кас, Дагъустандай я, абурукайни кьуд кас — Ахцегь райондай. Идахъ галаз алакъалу яз, Россиядин лайихлу тренер, вичин бинеяр Ахцегьай тир Э.Шагьмардановаз яб гун: “А девирда ахцегьрин кьуршахар кьадайбурун ад Дагъустандиз чкIанвай. Республикадин хкягъай командадин са пай ахцегьрикай тир. Жувани иштиракайвиляй зи рикIел алама — республикадин чемпионатра финалдиз Ахцегь ва Сергокъала районрин дестеяр гьикI акъатдайтIа, адет яз, ахцегьвияр гъалиб жедай”.
Дагъустанда спорт вилик финикай кхьизвайбуру республикада азаддиз кьуршахар кьунай сад лагьай СССР-дин спортдин мастер ахцегьви Абудула (Абдулали) Гъаниев хьайиди рикIел хкун тавунани тадач. Инал алава хъийин: Ахцегьай са жерге тренерарни акъатна, абуру уьлкведин ва виридуьньядин дережайра чпикай малумарай са кьадар спортсменар тербияламишна. Мисал яз, Къадир Пирсаидова вири девиррин кьуршахар кьадайбурукай виридалайни хъсанбурук акатзавай Олимпиададин къугъунрин чемпион, кьуд сеферда дуьньядин чемпион Владимир Юмин чIехи авунай.
Чи мухбир
