Памятникринни муькъверин кьадардал, гьамни абур туькIуьрнавай устадви­лел гьалтайла, Ахцегьар хьтин надир­ чка мад авач жеди. Абур ина кьетIен брен­­дар-имаратар я. Ингье 20-августдиз Ахцегьа мад са хъсан памятник ачухна, и сеферда — лезги халкьдин къагьриман­вилин эпосдин игит Шарвилидиз! Ах­цегь­­рин юкьни-юкьвал — тарихдин лап ли­шанлу­ чкадал, чарх алай муькъуьн па­тавай жуь­мя-мискIиндиз, юкьван асиррин милли архитектурадин магьлейриз, эпосдин кьисайрихъ галаз алакъалу КIелез хивел хкаж жезвай надир гурарин варарин майдандал акъвазнавай пагьливан, къадим заманайра хьиз, турни къалхан гваз, гуя хайи Ватандин къаравулда ава.

Къейд ийин, ватанпересвилин и кье­тIен проектдик кьил кутурди Ахцегь райондин регьбер Абдул-Керим Палчаев, ам тамамарайди чи баркаллу ватанэгьли, РФ-дин лайихлу художник, Дагъус­тандин халкьдин художник, Россиядин художникрин академиядин член, профессор Шариф Шагьмарданов я. Спонсорвал ватанперес, жумарт карчи Жамалдин Пашаева авуна. Гьакъикъатдани халкьдихъ рикI кузвай халис ватанпересар тир абуруз, гьакI, памятник эцигдайла, куьмекар гайи Карачаево-Черкесиядин лайихлу художник Мегьамедзериф Гьажиеваз ва маса юлдашриз баркалла!

Шадвилин митинг, районэгьлиярни мугьманар тебрикуналди ва сифте гаф рахуналди, Ахцегь райондин кьил Абдул-Керим Палчаева ачухна.

– Квез аквазва хьи, эхиримжи йисара къадим Ахцегьар ва санлай район  вири патарихъай хъсанвилихъ дегиш жезва. Къе эпосдин игит Шарвилидиз памятник хкажуналди, чна Ахцегьрин тарихдин мад са цIийи чин ачухзава. Чун, Шарвилидин невеяр, са тIимил хьайитIани, гьадаз ухшамиш хьана, жуван хуьруьз, халкьдиз – Ватандиз  хийир гуз алахъна кIанда. Гьамиша рикIел хуьх хьи, жуван кIвал-хуьр аваданламишунин месэлаяр, чалай гъейри, паталай атана, садани гьялдач. Хийирлу, хъсан кIвалах алакьзавачтIа, зарар гумир, гьа авайди ва масада авунвайди хуьх! Анжах гьа икI ватан аваданламишиз, ам акьалтзавай несилдиз кIанариз жеда, — лагьана райондин кьили.

Гьакъикъатдани, эхиримжи вахтунда А-К. Палчаеван регьбервилик кваз районда тарихдинни культурадин месэлайриз, абурун бинедаллаз жегьилар дуьз тербияламишуниз кьетIен дикъет гузва­: Ахцегьа тарихдин патан гуьтIуь куьчейрин чиле къван твазва, зурба инкъилабчи Къазимегьамед Агъасиеваз, Советрин Союздин Игит Валентин Эмироваз, СВО-да телеф хьайи РФ-дин Игит Мегьамедали Мегьамеджановаз, Лезги театрдин бине эцигай Идрис Шамхаловаз  Шариф Шагьмарданован гъилин памятникар эцигнава. Райондин кьилевайбурун куьмекдалди адан фикирдик Зегьметдин Игит Саимат Ферзалиевадин, об­щественный деятель Юсуф Герейханован, ХVIII асирда лезгийрин Ширван уьл­кве арадал гъана, адан кьиле акъва­зай Гьажи Давудан къаматарни эбеди авун, Ахцегьрин машгьур гьамамар ва къеле цIийикIа туькIуьр хъувун ква. Сагърай!

Тебрикдин келимаяр гваз трибунади­хъай гьакI памятникдин автор Шариф Шагьмарданов, Ахцегьрин машгьур музейдин ди­ректор, РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи Агьмед Дагъларов, райондин дишегьлийрин Советдин­ председатель, РД-дин культурадин ла­­йихлу къуллугъчи Таира Муспагьова (ада манидалди тебрикна), художник Мегьамедзериф Гьажиев, РД-дин лайихлу духтур Альберт Алиметов, и цIарарин автор ва маса юлдашар рахана. Абуру Абдул-Керим Палчаеваз, пулдин такьатар гайи ахцегьви Жамалдин Пашаеваз ва памятникдин автор Шариф Шагьмардановаз чухсагъул лагьана, халкь ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин карда «Шарвили» эпосдин ва адан кьилин игитдин къаматдин важиблувал къейдна.

Рахунрилай гуьгъуьниз Абдул-Керим Нажмудиновичани скульптор Шариф Шагьмардановича  памятникдин винелай перде алудуналди, ам ачухайдалай кьулухъ мярекат райондин культурадин управленидин гьевескар артистрин концертдин нумрайралди ва  Шарвилидин памятникдин патав шикилар ягъуналди давам хьана.

Чи кIелзавайбуруз «Шарвили» эпосдин мана, адан гьа сад хьтин тIвар алай кьилин игит Шарвилидин асул метлеб­ чирун патал къейд ийин хьи, алимрин­ делилрай, дуьньядал агъзурралди чIа­лар-халкьар ала, абурукай анжах 100 халкьдиз чпин эпосар ава. 2500 йис вилик арадал атай жанлу эпос авай чунни девлетлу тарихдинни культурадин зурба халкь я. Гьайиф хьи, чаз илимдал бинеламиш чи гьакъикъи тарих чизвач. Лезгийрин «Шарвили» эпос — им агъзур йисарин деринрай, инсанрин сиверай-си­вериз къвез, чав агакьнавай халкьдин къадим тарих я лагьайтIа жеда. Эпосдин игитдин умуми къаматда халкьди вичин виридалайни хъсан къилих-хесет кIватIнава.

Ахцегьар Шарвилидин Ватан я лугьуда. Ам тарихда гьакъикъатда хьайи ин­сан тирдахъ инанмиш яз, анжах гьа ина Шарвилидин кIвалин амукьаяр, Шарвилидин майдан, кьисайрихъ га­лаз­ алакъа­лу КIелез хев къалурзава. Ан­жах ахцегьвийрин сивера амукьнава эпосдин лап куьгьне чIук — Шарвилидин дидедин шел — «Чан Шарвили диде­зин» ва гзаф кьисаяр. Гьеле кхьинар ава­чир девирда яратмишиз хьайи вири эпосар рикIел хуьз хьун патал абур бинедилай вири манийринбур тир. Лекьрез­ вичин муг хьиз, Шарвилидизни хайи кIвал, хуьр, диде-бу­ба ава. ЧIехи хьайила, хайи мукай лув гана, ада вири Лезгистан, Дагъус­тан­ вичин гужлу луварик кутуна. Гьавиляй ам са ахцегьвийринди ваъ, Самурдани, ­Куьредани, Къубадани — гьар сана жуванди я.

Шарвилидин кIвалин амукьайрикай ихтилат кватайла, парабуру 2500 йисан къене ам амукьдани лугьуз, суал гузва. Аннамишна кIанда хьи, Шарвили халкьдин умумиламишнавай (собирательный), вахтунин сергьятрай акъатнавай кьетIен къамат я. Гьатта гилани акьул-къу­ватдалди, алакьунралди тафаватлу ватанперес ксариз Ахцегьа «Шарвилидин неве», «Шарвили хьтинди» лугьузва. ИкI, гьар са девирда хайи халкьдин таъсиб хуьзвай кьегьал рухваяр — Шарвилияр хьана, абур гилани ава, гележегдани жеда.

Тахминан 2-2,5 агъзур йис вилик арадал атанвай эпосдин игит Шарвили­ди, гьеле мифологиядин къадим вахтарилай та къенин йикъал къведалди, лезги халкьдин тарихдин важиблу вири мензиларни девирар кьазва. Гележегдани гьакI жеда, гьикI хьи, халкьдин рикIел вичин руьгьдин къуват тир кьегьал хва Шарвили аламай кьван ам халкьдихъ галаз жеда. Гьар кIеве гьатай макъамда халкь Шарвилидин къаматдалди руьгьламиш жезва. Яшлу итимри ахъайиз чидайвал, Ватандин ЧIехи дяведин четин йисара бязи ахцегьвийри Шарвилидин кIвалин амукьайра, гьакIни КIелез хивел хкаж жез, дуьаяр кIелиз, садакьаяр пайдай. Якъин, гилани Шарвилидиз памятник эцигун рикIел атана, ам кьилиз акъудун дяведин махсус серенжемдин (СВО) девирдал гьалтунни дуьшуьшдин кар туш: халкьдиз Шарвилидин руьгьдикай куьмек кIанзава.  Куьмек женни ийида: инанмишвал гужлу яракь я. Шарвилидин къаматдалди руьгьламиш адан невейри къе СВО-да игитвилин чешнеяр къалурзава.

Ахцегьвийрин бейнида Шарвили суьгьуьрдин махарик квай аждагьан хьтинди туш, асландин рикI-руьгь авай адетдин зурба инсан-пагьливан я. Эпосдин асул тема, адан кьилин игит Шарвилидин мурад-къаст, душманрихъ галаз женг чIугуна, Ватан хуьн я. Шарвили женгеринни зегьметдин кьегьалвилералди Ватан патал чанни къурбанд ийиз, халкь кIеве гьатай макъамда адан куьмекдиз къвез гьазур, садрани рекьин тийир, эбеди пагьливан я. Гьавиляй эпосда ам кьена къалурнавач.  Ам, чан алаз, гьамиша вичин халкьдин далудихъ ­гала.

Ахцегьа Гъуьйи кимин майдандал (адаз Шарвилидин майданни лугьузва) душманрихъ галаз гъалибвилин женгинилай кьулухъ, залан хирерай иви физ, ам  вичин туруналди яна хьайи КIелез хивен дагъдин дерин хъиткьердиз гьахь хъувуна. Хъфидайла, ада халкьдиз вичин машгьур веси туна: «Душманри, Лезгистандин винел мус гьужумна, квез тади гайитIани, куьне, атана, КIелез хивяй, Шарвили, Шарвили, Шарвили лагьана, заз пуд сеферда эвера. А чIавуз за, атана, квехъ галаз санал душманар кукIварда».

Дашдемир Шерифалиев