Алим, писатель, литературовед… 

1

Агьед Гьажимурадович Агъаев —  ­философ, писатель, литературовед, пуб­лицист, педагог, илимдин ва образо­ва­ни­дин тешкилатчи, общественно-полити­чес­кий де­­я­тель. Адан гзаф терефрин яратми­шунриз цIуд йисара чи республикада ва адалай къецени дикъетдивди фикир гуз хьанай. Адан тIвар мецел жедай, адакай кхьидай, адахъ галаз гьуьжетдай, тарифардайвал, ам критикани ийидай. Ада вичел гьейранарни авуна, уьмуьрда халисан машгьурвилин дад акурди хьиз, адаз вичин идеяйрин гъавурда акьун тавунин, оппонентрин такIанвилин туькьуьлвални чир хьана. Анжах садрани адан жуьрэтлу яратмишдай руьгь ва датIана уях акьул зайиф хьанач.

Агьед Агъаевакай фикирдайла, рикIел куьгьне Дагъустандин зурба бажарагъдин­ камалэгьлияр къведа: гьеле XVII асирдин кьвед лагьай паюна вичелди исламдин илимдал «чан хтай» девир башламиш хьайи Кудутви Мегьамадалай эгечIна, а яргъи девир XX асирдин эвелра лайихлудаказ акьалтIарай Алкьвадар Гьасаналай хкечIна. Якъин Агьед Агъаев алакьунрин къуватдалди, дерин чирвилералди, жуьреба-жуь­ре хилерин кIвалахдалди гьабурун дережадин камалэгьлийрикай тир, анжах маса девирдин, акьулдин маса гьерекатрин ва маса диндин. Адан чапдай акъатнавай кIвалахрин кьадар 300 печатдин листинилай виниз я. Санлай къачурла­, абурун тираж 15 миллион экземплярдив агакьзава. Адан эсерар къецепатан уьл­квейрани акъатна, кьилди къачуртIа, ГДР-да, Югославияда, Польшада, Болгарияда, Чехословакияда, Венгрияда, Румынияда. А.Агъаев вични гзаф сеферра, теклифар атана, философиядай (халкьарин теориядай) лекцияр кIелиз, Европадин уьквейриз фенай.

2

Агьед Агъаев 1924-йисан 22-мартдиз­ Ахцегьа виридан патай гьуьрмет авай  багъ­манчи-селекционер Гьажимурадан хизанда дидедиз хьана. Школадин йисарилай эгечIна, гада таяр-туьшерин арада вичин алакьунралди ва жуьреба-жуьре итижралди тафаватлу тир: ада лап хъсандиз кIелзавай, шиирар кхьиз, райондин газетдиз­ ракъурзавай, школада къалурзавай театр­дин сегьнейра иштиракзавай.

Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайи­ла­,­ анжах 17 йисай акъатнавай жаван гуь­гьуьл­лудаказ армиядиз фена­. Авиа­циядин­ училищеда кIелай адакай летчик-ис­тре­би­тель хьана. Дяве куьтягь хьайилани, ам, цIийи авиатехника ахтармишдайди яз, армияда амукьна, анжах 1948-йисуз кIвализ хтана.

Комсомолдин Ахцегь райкомдин сек­ре­тарь хьайи Агьед Агъаев райондин ва рес­публикадин газетра макъалаярни очеркар чап авунив эгечIна. Тежрибаяр тухузвай багъманчидин хцин сифтегьан эсер, фикир желбдай кар я, «Социализмдин пайдах» газетдиз 1949-йисуз акъатай «Емишрин багъ» очерк хьанай. Яратмишунин кIвалахди пешекардин чирвилер истемишзавай: гьа йисуз Агьед Агъаев Саратовдиз партийный школадин кьве йисан журналис­тикадин курсариз фена. КIелдайла, школьникрин зегьметдикай кхьей «Шеф» гьикаядай («Жегьил сталинчи» газетдиз 1950-йисуз акъатнай)­ адаз Саратовдин областдин жегьил писател­рин литературадин премия ганай. Курсар акьал­тIарайдалай кьулухъ ада Москвада КПСС-дин ЦК-дин Высший партийный школадин журналистикадин факультетдани кIел хъувуна.

Агьед Агъаеван 1953-йисуз акъатай­ «Умуд» повестда дагъвийринни урус халкьдин  дуствилин тема къарагъарнава. Адан гьерекатар дяведилай гуьгъуьнин йисара­ дагъдин хуьре кьиле физва. Эсердикай­ Р.Гьайдарован рецензияда лагьанва: «А.Агъа­­­ев дуьз рекье ава. И рехъ, кьве ри­кIин тахьана, мягькем камаралди дава­ма­руник кIелдайбуру умуд кутун ада, шаксуз, къазанмишнава». Рецензентди А.Агъа­еван повестдиз А.Фатагьован прозадилай гуьгъуьниз чи литературада арадал атанвай цIийивилиз хьиз къимет ганва.

Къуллугъдин рекьяйни вичин алакьунар къалурзавай Агьед Агъаев къвердавай виниз хкаж жезвай. 1955-йисуз адакай партиядин Дагъустандин обкомдин пропагандадинни агитациядин отделдин заведующийдин заместитель хьана. И къуллугъдал ам Дагъустандин государстводин университетдиз атай 1963-йисалди аламукьна. Жавабдар везифаяр тамамарзавай адаз яратмишунин кIвалахдал машгъул жедай вахтни жагъизвай. И йисара ада чи литературада чапдиз акъатай сад лагьай «Лезгияр» романдални кIвалахиз эгечIна. Романдай кьилер «Дуствал» ва «Дагъустан» журналриз лезги ва урус чIаларал акъатна, абур («Ашукь», «Фекьидин гвен», «Къубудиз яд къвезва») кIелдайбурун рикIел гилалди кьилдин эсерар хьиз аламукьна. Романдин и кьилера XIX асирдин эхиррин ва XX асирдин эвелрин халкьдин уьмуьрдин, хуьруьн агьалияр къурабавилиз финин, къвердавай къизгъин жезвай революциядин гьерекатрин шикилар ганва. Писателди пуд ктабдикай ибарат роман-эпопея фикирда кьунвайди тир, амма сифтегьан кьве ктаб, и кардиз вичин себебар хьана, куьтягь тавуна амукьна, пуд лагьай ктабдиз, «Лезгияр» тIвар алаз,  1961-йисуз дуьнья акуна. Романдин гьерекатар 50-йисарин кьвед лагьай паюна кьиле физва, амма рикIел хкунин къайдада ана 30-40-йисарикайни раханва.

И йисара критик ва литературовед Агьед Агъаевни арадал атана. 1955-йисуз­ лезги чIалал Алибег Фатагьовакай ва СтIал Сулейманакай адан монографияр акъатна. Гуьгъуьнин йисара давамарай ахтармишунин кIвалахдин нетижа хьиз, 1963-йисуз СтIал Сулейманакай алаваяр ва цIийи­вилер кухтунвай монография урус чIа­лал­дини акъат хъувуна. А.Агъаев шаирдин цIийи кIватIалар туькIуьрунални машгъул тир. Хайи ва урус чIаларал 1958-1995-йисара акъатай СтIал Сулейманан саки вири кIватIалар ада  гьазурайбур я. Абурукай лезги чIалал 1994-йисуз акъатай «Эсерар» ва урус чIалал гуьгъуьнин йисуз акъатай «Свет мудрости» иллаки кьетIенбур хьиз къалуриз жеда.

1958-йисуз А.Агъаеван «Етим Эмин. ­Уьмуьрдикай ва яратмишунрикай суьгьбет»­ ктаб акъатна. Ада гьазурай Етим Эминан кIватIалар урус чIалал Москвада 1959-йисуз, лезги чIалални Махачкъалада 1960-йисуз акъатна. Адан 1959-йисуз дуьнья акур «Лезгийрин литература» ктабдикайни лугьун тавуна жедач. Милли литературадин алатай девиррин ва къенин йикъан­ са бязи месэлаяр къарагъарнавай макъалайрикай ибарат и кIватIал и жуьрединбурукай яргъал йисара чаз авай гьа сад яз амукьнай. Ктабда гьатнавай макъалайрикай сада, кьилди къачуртIа, алимди сифте яз Кьуьчхуьр Саидакай кьил-кьилел алай суьгьбет авуна.

Гьа икI, куьруьдаказ лагьайтIани, а йисара А.Агъаева критикди ва литературоведди хьиз тамамарай кIвалах гьихьтин чIехиди ва чи литературада сифте яз тамамарнавайди ятIа аквазва. Идалайни гъейри, ада Дагъустандин классикар тир О.Ба­тыраякай, Кахаб-Росодай тир Магьмудакай­, Гь.ЦIадасадикай, Р.Гьамзатовакай чпин мет­леблувал къенин юкъузни квахь тавунвай макъалаяр кхьенай. Ада урус литера­ту­радин векилрикайни — Лермонто­вакай, Горь­кийдикай, Маяковскийдикай — вичин гаф лагьана. А.Агъаевани А.Назаревича туь­­­­­­кIуьрай программадай, ада гьазурна, 1972-йисуз акъатай «Дагъустандин литература» ктабдай къенин йикъалди Дагъустандин школайра аялри чирвилер къачузва.

Литературоведди ва критикди хьиз тух­вай кIвалахдин нетижа яз, А.Агъаева 1963-йисуз Азербайжандин государство­дин университетда филологиядин илимрин­­ кан­дидатвилин диссертация хвена. Уни­вер­­ситетдин алимрин советдин членар адан диссертация илимрин докторвилин дережада авайди хьанва лугьудай фикирдал атанай.

3

Вичин халкьдин уьмуьрдикай хайи чIа­лал художественный эсерар кхьизвай, милли литература чпе халкьдин руьгь гьатнавай адан чIехи векилрин, чешнелу эсеррай критикди ва литературоведди хьиз чирзавай А.Агъаев къвез-къвез халкь ва адан милливал философиядин къайдайра ахтармишдай, тек халкьдин чка амайбурун арада тайинардай, адан кьетIенвилер веревирд ийидай рекьел элячIна. 1965-йисуз Махачкъалада адан «К вопросу о теории народности» монография акъатайла, Агъаевакай философрин арада рахана. Им уьл­кведа «халкь» (народность) лугьудай категория илимдин бинедаллаз кьил-кьилел алаз ахтармишнавай сад лагьай кIвалах хьанай. Монография халкь тарихдин гьар са девирда вилик финин месэлайриз килигнавай къайдадалди и жуьредин маса кIвалахрилай тафаватлу тир. Философрикай сада, Т.Бурмистрова, вичин рецензияда къейд авурвал, А.Агъаеван кIвалах «темадин цIийивилелди, яратмишунин анализдин деринвилелдини кьетIенвилелди, идан нетижайрин викIегьвилелди тафаватлу жезвай». Монографияди вичел лап рикIивай уьлкведин философрин фикирар желбнай. Илимрин Академиядин Дагъустандин филиалда адаз бахшнавай махсус мярекат тухванай, адакай ихтилатар вирисоюздин са жерге конференцийрал ва симпозиумрал кьиле фенай, ада дискуссияр арадал гъанай.

РикIел хкин: им чи уьлкведин жемиятдин тарихда цIийи советрин халкь арадал атунин месэлайриз екедаказ фикир гузвай, ахтармишунар тухузвай девир тир. А месэлаярни хцидаказ анжах са Кеферпатан Кавказда акъвазнавачир. А месэлаяр хци туширбуруз мус элкъведатIа садавайни лугьуз жедач. Агьед Агъаевани абурал вири вичин уьмуьрда кIвалах давамарнай. И рекьяй адахъ вичин фикирар авай. Абур масабурун кьилериз цун патал ада цIудралди макъалаяр кхьенай, дискуссийра иштирак ийиз, илимдин ва партийный совещанийрал лагьанай. Халкьар вилик финин месэлайрай тухвай ахтармишунрин нетижа яз, ада 1966-йисуз Еревандин государстводин­ университетда философиядин илимрин док­торвилин диссертация хвена. И диссер­тациядин гьакъиндай, ам хуьдайла, веревирдерин шагьид хьайи А.Назаревича кхьенай: «А.Агъаеван диссертацияда эцигнавай суалар гъвечIи халкьар вилик финин теориядин ва практикадин важиблу мес­элайрай тир. Диссертантди кIватI хьанвай­ алимриз илимдиз цIийивал гъунин ва кIва­лахда гьакъисагъвилин, яратмишунин анализдин чешне къалурнай. Адаз фикирра­ ви­кIегьвал, вич тухудай къайдада жуьр­эт­лувал хас тир».

Гуьгъуьнин йисарани А.Агъаева халкьарин теориядин месэлайрал кIвалах давамарна, абуруз талукь хейлин макъалаяр чапна, ктабар акъудна. Са бязибурун тIварар кьан: «Нация, ее сущность и самосознание» (1967-йис),  «Судьбы народнос­тей» (1978), «Нация и государство» (I985), «Теория наций в тисках схоластического догматизма» (1990), «Нациология: проблемы конституирования» (1991). И кIвалахра, делилрин чIехи материалдал асаслу яз, инсанрикай са халкь ийизвай лишанрин, халкьдин социально-классовый къурулушдин, милли культурадин, милли культураяр­ вилик финин ва чеб чпиз мукьва хьунин мес­элайрин дерин анализ тухванва. «Нациология» тIвар алаз цIийи илим арадал къвезвай. Алимди садра куьрелди гъавурда турвал, ам «милли уьмуьрдин ва халкьдин милли кIва­лахдин тIебиат, метлеб, къиметлувал ва нетижаяр ачухарзавай философиядин илимдин са хел хьун герек я. Халкьни чаз инсаниятдин са гьихьтин ятIани пай хьиз аквазва, адакни азадвилин, вичин кьисмет вичи гьялиз кIан хьунин ва кьилдин тарихдин яратмишунин гьисс жеда». Гьа икI, халкьарин теориядай ахтармишунрин кIвалах тухузвай А.Агъаев илимдин цIийи дисциплина арадал гъидай дережадиз хкаж хьана. Халкьарин, милли алакъайрин теориядай кIвалах ада 1992-йисуз «Нациология: философия национальной экзистенции» монография акъудуналди акьалтIарна.

(КьатI ама)

А.Омаров