“Шарвилидин” кьетIен лайихлувал ам я хьи, ада неинки лезги халкьдин культурадин тарихда икьван чIавалди аваз хьайи “лацу чинар” ахцIур хъийизва, ада вич алай вахтунин РагъэкъечIдай патан Кавказдин вири халкьарин къадим ватан яз гьисабзавай Кавказдин Албаниядин тарихда ва художественный культурадин къанажагъда тербиядин лап чIехи везифа кьилиз акъудзава.
Аламатдинди а кар я хьи, халкьдин къанажагъда Шарвили чи тарихда кьиле фейи вири чIехи вакъиайрин иштиракчи яз аквазва. Ам лезгийри ва къуншидал алай маса халкьарини мусурманрин дин кьабулдалдини ва адалай кьулухъни; Кавказ муьтIуьгъарун патал арабринни хазаррин арада чIехи ягъ-ягъунар жедалдини ва адалай кьулухъни яшамиш хьана. Шарвили, Къванцин Гададин къаматда аваз, Тамерланан сан-гьисаб авачир кьушундин аксинани акъвазнава. Адалай кьулухъ Шарвилиди Надир-шагьдин чапхунчийрихъ галазни женгер чIугвазва. Гьатта 1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяведиз талукь фольклордин эсеррани (шелра, эвер гунра, риваятра) “Шарвилидиз” хас кьетIенвилер, сесер, манияр гьалтзава. Им вуч лагьай чIал я? Шарвили вири девирриз хас эпический игит яни?!
Халкьди, сад-кьве дуьшуьш хкатайла, Шарвили вири рекьера лугьуз тежедай хьтин чIехи къуват авай, гьакьван кесерлу, зурба руьгьдин иеси яз къалурзава. Шарвилидин къамат жуьреба-жуьре вахтара, жуьреба-жуьре чкайра, жуьреба-жуьре шартIара яратмишуниз килигна ва адакай мани лагьай ксарин бажарагъдин кьетIенвилерилайни аслу яз, гьар сеферда жанрайрин жуьреба-жуьревални арадал атанва. Гьавиляй Шарвилидин къамат чал гьа са вахтунда, амма жуьреба-жуьре вахтара арадал гъанвай мифрани, риваятрани, махарани, манийрани, шелрани сад хьиз гьалтзава.
Фольклордин вири жанрайрикай халкьдин эпосди виридалайни тамамвилелди халкьдин тарихдикай ва адан игитрикай суьгьбетзава. Игит, игитвал, игитвилиз мани лугьун, игитвилин гьисс-ибур чIалан жуьреба-жуьре манаяр я. Абур гражданвилин обществодин, государстводин туькIуьр хьунин, агьалийрин социальный ва политический инанмишвилерилай аслу яз арадал къвезвай манаяр я. Ихьтин обществойра халкьар гьамиша гьерекатда, дявейрани, ягъунрани, чапхунрани, маса чIехи мусибатрани, къенивилинни писвилин къуватрин акси гьерекатрани ава. Ихьтин шартIара инсанри неинки са чеб патал, гьакI масабур патални игитар халкьзава. Игитри лагьайтIа, халкьар душманвилерикайни, зулумвилерикайни, гьахъсузвилерикайни хуьзва. Гьавиляй халкьди вичин азадвал патал женгерик экечIзавай Шарвилидиз мани лугьузва, адан тIвар хкажзава. Гьа са вахтунда къалурзава хьи, вичин Ватандин зурбавал таъминарзавай халкьни зурбади я. Вичин арадай ватанперес игитар хкажзавай халкь генани зурбади я…
Халкьдин художественный къанажагъда Шарвилидал чан ала ва мидаим гьа ихьтинди яз амукьда. Аквар гьаларай, гьа ина эпический игитвилелай гьакъикъи игитвилел элячIунин руьгьдин рехъни ава. И рекье гьар са касдин гьиссер михьи ва къуватлу жезва. Гьавиляй Шарвилидихъ гьикьван махариз хас тир къилихар аватIани, ам гьакьван гьакъикъатдизни, лап адетдин инсанризни мукьва я. Ам неинки вичин халкьдин дуст ва ам хуьзвайди, гьакI халкьдин дамахни я.
“Шарвили” — везинлу гимн, гьуьндуьрлу мани
Эверзава Шарвилиди!
Эверзава Шарвилиди:
— Къарагъ лезгияр!
Ал алпандин, цIайлапандин
Саягъ, лезгияр!
Къалура куьн гьар макъамда
Уях, лезгияр!
Авайди туш куь чил хьтин
Сумах, лезгияр!
Эбеди яз ала адал
Дамах, лезгияр!
Ватан хуьрла гьарма сад я
Къуччагъ, лезгияр!
Гьич такурай садазни куьн
Начагъ, лезгияр!
Лекьер патал зардин кьепIер
ЭчIягъ, лезгияр!
Аквазва хьи, “Шарвили” эпосдин сувари гьихьтин нурлу ва гужлу мурадар вилик кутазватIа. “Шарвили чаз гьамиша герек я!” — лагьанай арифдар, и суварин кьилин тамада ва амадагни яз амукьдай хва Агьед Гьажимурадович Агъаева. Чна и нумрада суварин кьилин метлебар ачухарзавай адан метлеблу, дерин макъаладай чIукар куь вилик мад сеферда гъизва. ГьикI хьи, чIехи алимдин гьар са келимади чун уяхарзава, чак Ватандал, адан баркаллу тарихдал, игитвилерал дамахдай гьиссер кутазва. Сувари чун руьгьдай гужлу ва девлетлу ийизвайди садавайни инкариз жедач!
Ша чна “Шарвили” эпосдин суварин метлеб генани гужлу ийин, адан бинедин фикирар — акьалтзавай несилрик ватандашвилин, къагьриманвилин, инсандиз гьуьрмет авунин ерийралди тербияламишунин мумкинвилер ачухарин, халкьдив агакьарин.
Мердали Жалилов