Къазимегьамед Агъасиеван — 140 йис

Къазимегьамед  Агъасиев  — викIегь ахцегьви, большевик, Кавказда Советрин власть-гьукум тестикьарунин женгерин лап активни инкъилабчийрикай, тешкилатчийрикай сад. Адан баркаллу тIвар Степан Шаумян, Мешеди Азизбегов, Пётр Джапаридзе, Уллубий Буйнакский, Мукьтадир Айдинбегов, Абдурагьман Исмаилов, Жигерхан Исмаилов, Абдулсамад Мурсалов, Махач Дахадаев хьтин халкьдин хушбахтвал патал чан гайи зурба инкъилабчийрин жергеда ава.

Къ. Агъасиев 1882-йисуз Ахцегьа ча­тухъандин хизанда дидедиз хьана. 9 йи­са авайла, адавай диде-буба къакъатна. Язух­дай­ етим гададин рабатвал хуьруьн муаллимвиле кIвалахзавай са ми­рес­ди хъувуна. Ада Къа­зимегьамедаз свет­ский школада кIел­­дай мумкинвални га­на. 1898-йисуз Ахцегьрин кьве классдин школа куьтягьай гадади, чарадан нафакьадилай элячIна, вичин кьил хуьн патал агьваллу ксариз батраквал ийизва. Бахту­най хьиз, гьа йисуз Бакудай хуьруьз муьгь­­летдиз хтай адан ими Алибубадиз хтулдин саил гьал бегенмиш хьанач, ада ам вичихъ галаз хутахна, Зубаилован наф­тIадин мяденра фялевиле тайинарзава. Фялейрин яша­йиш, зегьмет акьван че­тин­ди тир хьи, и кар акваз, жегьилди гьа сифте йикъалай вичин наразивал малумарзава, ада кесибрин тереф хуьзва, азад фикиррал алай фялейрихъ, инкъилабчийрихъ галаз дуст жезва. Куьрелди, савадлу, ви­кIегь жегьилди вичин зегьметкешвилелдини къени къилихралди са куьруь вахтунда фялейрин арада лайихлу гьуьр­мет къазанмишна, ам абурун терефдар хьана.

1897-йисуз промышленностдин чIехи меркез тир Баку шегьерда азербайжанрихъ, эрменийрихъ, урусрихъ, гуржийрихъ, талышрихъ, татаррихъ галаз санал пуд агъзурдав агакьна дагъустанвийри кIва­лахзавай. Абурун чIехи пай Самур­ ок­ругдай тир. Гьакимрин инсафсуз истисмардик квай фялейрин аксивал, синифдин къанажагъ хкаж жезвай… Еке буйдин, къуватлу, фялейрин ихтиярар хуьн патал ара-ара къалмакъалрик акатдай ими Алибуба ана “Татар Али”, “Сев Али” лугьуз машгьур тир. Сифте гьадан хатур-гьуьрметдай, ахпа фялейрин игьтияжар хуьнин алакьунралди хтулдални “Севрен Къазимегьамед” лакIаб акьалтна.

1901-йисалай Къазимегьамеда Бакудин РСДРП-дин къурулушда чинебадаказ кIва­лах­зава. Зубаилован нафтIадин мяденра арадиз атай вичин дестедиз ада ахцегьви Нисред Магьарамов, Абдул Шир­ванов ва гуьгъуь­най чпикай пешекар инкъилабчияр хьайи гадаяр желбзава. 1902-йисан 21-апрелдиз ше­гьерда фялейрин гьерекатрин тарихда сифте яз ачухдаказ 1-Майдин демонстрация тешкилуникни (ана 5 агъзурдав агакьна гьар жуьре миллетрин векилар тир фялейри иштиракна) Къазимегьамедан зегьметдин пай квай. Ялавлу инкъилабчиди 1903-йисан июлдиз Бакуда фялейрин умуми 1-стачкадани иштиракна.

1904-йисуз Къазимегьамедакай РСДРП-дин (Россиядин социал-демократический рабочий партия) Биби-Эйбатдин большевикрин тешкилатдин член ва ана мусурманрикай тешкилай “Гьуьммет” (Къуват) дестедин активист хьана. Гуь­гъуьн­лай ада, 23 йисан яшдавай пешекар инкъилабчиди, Бакудин большевикрин партиядин комитетдин тапшуругъдалди гъурбатда авай фялеяр-отходникар ин­къи­лабчивилин женгинал желб авунин мураддалди “Фарук”, яни “гьахълувал патал женгчи” тIвар алай тешкилат арадал гъана ва адаз регьбервал гана.

1905-йисан ноябрдиз Къазимегьамед нафтIадин мяденрин фялейрин патай Бакуда рабочий депутатрин Советдин къурулушдин членвиле хкяна. Еке куьмек­ хьана адакай а де­вирда фялейрин ин­къилабдин гьерекатриз. Гьавиляй пачагьдин администрациядин векилри ам, фялейрин арада инкъилабчивилин чине­бан кIвалах тухузва лугьуз, са шумудра дус­тагъ­­зава, гьатта Бакудай акъудзава. ИкI, Баку­да­ акъваздай мумкинвал тахьуниз килигна, 1910-1918-йисара Къазимегьамед дагъвийрин арада­ инкъилабдин фикирар, таблигъат раиж авунин ва Советрин власть тестикьарунин тап­шу­ругъ гваз Дагъустандиз хквезва. Ина ам Г.Струадихъ, Г.Тагъи-Задедихъ галаз Кьиблепатан Да­гъус­тан чкадин контрреволюционеррикайни туьркверин чапхунчийрикай михьунин къати женгерик экечIзава. Кьилди къачуртIа, Ахцегьа,­ Кьасумхуьрел, Гъетягъа, Шихидхуьре, Бутахуьре ва масанра социал-демократвилин сифтегьан ячейкаярни кружокар тешкилзава. Амма душманар гьамиша адан геле къекъвезвай, адан кьилихъ пишкеш яз еке гьакъи хиве кьунвай.

Синифдин душманрихъ галаз еке къал­макъал акъатай са дуьшуьшдилай кьулухъ, 1910-йисан зулуз, Къазимегьамед Агъасиев чинебадаказ Бакудиз хтана, инкъилабдин гьерекатрин яцIа гьатзава ва 1911-йисуз ана, Балаханада, фялейрин забастовкадин кьиле акъваззава. 1912-йисуз вичин дуст, машгьур инкъилабчи Мукьтадир Айдинбеговахъ галаз санал большевикрин собранияр тешкилиз, таблигьатдин кIвалах гегьеншарзава.

ЧIехи Октябрь гъалиб хьайидалай кьулухъ Бакуда гьукум фялейрин, солдатрин ва матросрин депутатрин Советдин гъилиз ­атана. С.Шаумянахъ, П.Джапа­ридзедихъ, М.Азиз­беговахъ, С.Эфендиевахъ, А.Микоянахъ галаз ахцегьвияр тир Къазимегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдинбегов, Алимирзе Османов ва Селимхан Сулеймановни Рев.Советдин къурулушдик акатна.

1918-йисан апрелдиз Бакудин большевикрин партияди, Дагъустандин инкъи­лаб­чийриз куьмек яз Къ.Агъасиев, Г.Канделаки, Г.-А.Тагъи-Заде ва пешекар маса инкъилабчияр Дербент шегьердиз рекье туна. Къ.Агъа­сиев кьиле авай дестедин гьерекатри идеядин­ душманар — Гьайдаров, Ибрагьим-бег, Кьасум-бег, Укар-бег ва масабур лянет­ла­миш­зава, чка­дин фялейринни лежберрин собранияр кьиле тухузва, талукь тир таблигъат­ гегьеншарзава. 1918-йисан 21-майдиз Великент хуьре Къазимегьамедан регьбервилик кваз Терекмейский участокдин лежберрин съезд эверна. Гьа йисан 30-июлдиз Дербентдин жуьмя-мискIин­да хьайи митингдал ада Да­гъустанда авай за­лан гьаларикай, туьрк­ве­рин интервенциядикай, буржуйрин миллетчивилин сиясатдикай, Дагълух гьукуматдин хаинвиликай жемятдиз таъсирлу рахунар авуна­. И кар эхиз тахьай душманри оратор тфенгдай яна, адал залан хер авуна. Юл­дашри ам тадиз Бакудин больницадиз агакьарна, са­гъар­на­. Къ.Агъасиев больницада авайла, адал кьил чIугваз атай С.Шаумя­на Москвадиз В.И.­­Ле­ниназ ихьтин тел янай: “Дербентда акьалтIай гьалда секинвал арадиз атанвач…  Июлдиз хаинвилин гуьл­ледалди чи лап хъсан юлдашрикай сад, чкадин Советрин властдин тешкилатчи Къазимегьамедал хер авунва”.

ИкI, гьалар четинзаваз акурла, гьеле бегьем сагъни таххьанвай Къазимегьамед, вичин­ кар давамариз, Дербентдиз хтана. 1918-йи­сан июлдин эхирра эсерринни дашнакрин гъилибанарни галаз бичераховчияр Дербентдив агатнавай. Къ.Агъасиевни В.Бешенцев кьиле авай яру аскеррин дестеяр Англиядин, Туьркиядин ин­тервентрин ва Бичерахован кьушунрин хура ви­кIегьдиз акъвазнавай. Къуватар сад тушир, 3-августдиз абуру Дербент кьуна, ана къайда­сузвилер туна. Пара фя­леяр, гьакI Къазимегьамедан женгинин юлдашар — А.Эрлих, Г.Канделаки, Гъ.Та­гъи-Заде, И.Кобя­ков телеф хьана. Душманар Самур, Куьре, Къай­тагъ, Та­ба­са­­ран­ округра вичин кIвалах давамарзавай Къазимегьамедан гуьгъуьна гьатна. И карда иллаки еке алахъунар черносотенцийрин дес­теди ийизвай. Эхирни пул патал­ хайи дидени маса гудай хаинрин куьмекдалди Къазимегьа­мед душманрин гъиле гьатна, ам Жалгъан хуь­руьз хкана. Дагъви инкъилабчи чпин патал­ гъиз кIанз, меслятдин алахъунар, гьатта­ чандиз гужар-къастарни пара авуна жасус кон­тр­револю­ционерри. Амма мураддив агакь тавурла, бухавар акьалжнавай, каш ганвай, азабрикди гьелекнавай азарлу итим Кьасумхуьрел шариатдин суддин гъиле туна. Куьредин ок­ругдин начальник Текуьдинбеян ихтияр­да гьатай залумри кесиб халкь патал чан къурбандзавай викIегь инкъилабчидин чандиз инсафнач. Шариатдин суддин чинеба къарардалди 36 йисан яшда авай  Къазимегьамедаз кьиникьин жаза гана, гуя ам Ахцегьа авай дус­тагъдиз хутахда лу­гьуз фендигарвална. Октя­брдин вацран мичIи йифиз, кьуд километрдин мензилдиз фейила, жаллатIри — пачагьдин ви­ликан урядник Неж­ведилова, белогвардейчияр тир Мирземегьа­медова, Шихжамалова ам Алидхуьруьн къаншарда хаинвилелди яна кьена. Кьасумхуьруьн патав кучукна. Гьелбетда, душманривай Къазимегьамед Агъасиеван тIвар-кар халкьдин рикIяй акъудиз, зегьметчи халкь азад авунин гьерекатар явашариз хьанач.

Ялавлу инкъилабчидин къамат эбеди­ авун яз, Азербайжандин Аджикабул шегьердиз Къазимегьамедан тIвар ганай. Ги­ла, гьа­йиф­ хьи, адалай лезги инкъилабчи­дин тIвар алуднава. Ахцегьа, Геджухда, Бе­лижда, Дербент, Махачкъала, Каспийск, Буйнакск ше­гьер­ра Къазимегьамед Агъасиеван тIвару­нихъ майишатар, куьчеяр гала. Ахцегьа гьакI адан гуьмбет (бюст), махсус кьул алкIурна­вай­ хайи кIвал ава, чкадин СПК ва ял ядай багъ адан тIварунихъ янава. Кьасумхуьруьн патав, инкъилабчи яна кьейи чкадал сур ала, чкадин пионерар адахъ хъсандиз гелкъвезва. Гьайиф хьи, хайи халкьдин азадвал патал чан къурбанд авур пешекар инкъилабчидин тIварунихъ галаз алакъалу а чкаяр гьа­ми­ша лазим тир къайдада хуьзвач. Ахцегьа Къазимегьамед Агъасиеван кIвале инкъилабчидин “КIвал-музей” ачухиз ва адан тIва­ру­нихъ галай ял ядай парк лайихлу къайдада тадаракламишиз хьа­найтIа, хъсан кар жедай.

Дашдемир Шерифалиев