Муаллим. Мектебра аялриз чирвилер гузвайди, абурун насигьатчи, тербиячи, меслятчи — гъвечIи рикIерин чIехи сагьиб. Гьа ихьтин гуьрчег, амма четин пешедин иеси, Россиядин умуми образованидин гьуьрметлу работник, самбар гьуьрметдин грамотайрин сагьиб  Фируза  Мегьамедовна  Хидировади  ийиз­вай веревирдерихъ, адан руьгьдин чIехи­вилихъ галаз заз газет кIелзавайбур танишариз кIанзава.

Фируза Хидирова 1957-йисуз Хив райондин Хиврин хуьре партиядин райкомдин къуллугъчи, фригъви Мегьамедан хизанда дидедиз хьана. 1967-йисуз абур арандиз куьч хьанвай Фригъдал хта­на. Ина мектеб куьтягьайдалай кьу­лухъ Фирузади Дербентдин педучилищеда кIелна. ГъвечIи классрин муаллим яз хуьруьз хтай ада къедалди пешедиз вафалувилелди зегьмет чIугвазва. Хуьруьн аялриз кIелиз-кхьиз чирзава. 1980-йисарин эхирра ада ДГПИ-дин филологиядин факультетни акьалтIар хъувуна. ИкI, 40 йисуз­ Фируза муаллимди сифтегьан классра кIел­завай аялриз неинки чирвилер, гьакI вичин рикIин чимивал, экв, михьивал гузва.

Чи арада агъадихъ галай суьгьбет кьиле фена.

• Фируза муаллим, куьне гьикI хьана ихьтин четин ва жавабдар пеше хкяна?

— Зи буба, бязи багъриярни муаллимар тир. ГъвечIи чIавуз зун абурун ктабар, дафта­рар гъилелай ийиз жедай. За, къуншидал алай аялар кIватIна, абуруз гьарфар чирзава лу­гьуз, “муаллимвал” ийидай, “мектебар” къугъ­­­вадай. Зи бейнида гележегдин пешедин тIям гьатна, белки, ивидикни ква жеди. 7-8-классра авайла, за муаллимриз гъвечIи классра кIелзавай аялрин диктантар ахтармишиз, пионервожатыйдиз адан са бязи кIва­лахра куьмекар гудай, мектебда кьиле физ­вай мярекатра, райондин олимпиадайра иштиракдай. Гуьгъуьнлай кIвале буба, мектеб­дани Алиева Ширинат ва Магьмудова Инаят муаллимар заз чешне хьана, четин гьар са легьзеда абур зи куьмекчияр, пешедин ре­кьяй­ насигьатчияр, меслятчияр хьана.

• Куьне чирвилер ва тербия гузвай аялар гьам кIелунра, гьам ахлакьдин жи­гьетдай гьамиша вилик жергейра хьунихъ са гьихьтин ятIани сир авани?

— Сир зегьметда ава. Инсанди гьар са кIва­лах вичиз табий жедайвал тешкилна кIанда. Пешедал анжах ашукь хьун тIимил я. Муаллимдиз а пешедин чIални чир хьана кIанда, тIа­лабунарни. Кьвед лагьайди, аялдин къили­­хар, ада дуьнья кьатIун, кIвалин тербия муаллимди аннамишун, гьар садахъ галаз рахадай кьилдин чIал жагъурун герек я. Ахпа аялди муаллимдиз ихтибарни ийида. Гьар са аял кьилдин­ са алем я эхир. Пуд лагьайди, аялар “жуванбурузни чарабуруз” пайна кIандач. И кар абуру­ лап чIехи инсандилайни хъсандиз гьиссзава.

• Куьне кьилин чирвилерни къахчуна…

— Вузда кIел хъувун лазим хьанвайди за гьисснай. КIел хъувур заз тарс гунин цIийи къай­даяр, методикаяр, гзаф месэлаяр чир хъхьана, яни ана за жуван чирвилерин дережа хкажна, устад муаллимривай тежриба къачуна. Ихьтин бахт заз вузди гана.

• Алай вахтунда аялрин чирвилер ва тербия зайиф хьанва…

— Дугъриданни, чирвилерни тербия виликдай хьиз амач. Мобильный телефонрини компьютерри аялрин фикир тамамвилелди чпел чIугунва. Чкайрал тухуз хьайи имтигьанар ги­ла ЕГЭ-рини ОГЭ-ри эвезнава. Абурни бязи дуьшуьшра аялрин диде-бубайри вахкузва. Ихьтин аялриз чпел зегьмет чIугун вуч затI ятIа чиз амукьдани? Тербиядин патахъай ла­гьайтIа, аялар мектебда жезвайди вири вад сят я. Муаллимдивай и вахтунда аялриз чирвилерни тамам тербия гуз хьун мумкин туш, амай 19 сятина диде-бубайри аялдин тербиядиз са акьван фикир гузвач, вахт жезвач, гьар йикъан къайгъуйрин яцIа ава. Бязи вахтара аялрин диде-бубаяр, мектебдиз атана, классдин руководителдихъ галаз къалриз акъатзава… Гьамиша аял гьахълу авун дуьз туш.

• Гилан ва куьгьне учебникриз куьне гьихь­тин къимет гуда?

— Виликан девирдин сифтегьан классрин учебникар къе заз ахварай акур хьиз я. Махарин гафаралди лагьайтIа, “абур гьана амаз, чун иниз хтана”. Бубайрин мисалда хьиз, крчар эцигда лагьана, япарни алудна. Къенин 1-4-классрин учебникар аялар патал четинбур я, са предложенидалди лугьуз жедай фикир заланариз, аялдиз малум тушир илимдин гафар кваз ганва. Материаларни акьван яргъиз ганва хьи, бязи вахтара, эхир кьилел къведалди сифте кьил рикIелай алатзава. Вири урусдалди хьуниз килигна, хуьруьн аялар хъсандиз гъавурдани акьазвач. 1-2-классра математикадин тарсар кьванни дидед чIалал тухузвайтIа, хъсан тир. ЧIехи классриз акъатайла, аялривай составной числительнияр лезгидалди лугьуз жезвач. Гьафтеда авай дидед чIалан вад (2 литературадин, 3 чIалан) тарсунивай вуч ийиз жеда?.. Авайвал лугьун, 1-классда “Букварь” (авторар Р.И.Гьай­даров ва Гь.И.Мегьамедов) ва “2-классда ­кIе­лун” ктабар писдиз туькIуьрнавач. Амма “4-классда кIелун” патал гьазурнавай ктаб инсандин тербия патал тIимил фикир ганвайди хьанва: текстер гзаф яргъи я, аялри тарсарин тема ва идея аннамишзавач, сюжет ри­кIелай физва. Ганвай материалар куьруь авуна, аник дуствиликай, тIебиат­ди­кай, гьуьрметдикай, дагъвийрин хъсан адетрикай делилар кухтунайтIа, пис жедачир.

• Алай вахтунда мектебра вучиз муаллимрин кьитвал артух жезва?

— Виликрай муаллимвилин пешедихъ еке гьуьрмет авай, хъсан мажибарни гузвай. Къе лагьайтIа, адахъ я хъсан мажиб, я еке гьуьрмет амач. Виликдай муаллимрихъ аваз хьайи кьезилвилерни яваш-яваш амукьзавач. Гьавиляй жегьилри муаллимвилин пешедиз са артухан итиж ийизвач. Эгер вилик вахтара гзаф жегьилрин мурад муаллим хьун тиртIа, гила абуру чпин вилик ахьтин мурад эцигзавач.

• Муаллимвилин пеше хкягъиз жуьрэт авур жегьилриз квевай гьихьтин меслятар гуз жеда?

— Дуьньяда вири пешекарар гьазурзавайбур муаллимар я. А пешеди инсандин вилик еке мумкинвилер квайди тестикьарзава. Ам яратмишунин пеше я. Зегьметдихъай, четинвилерихъай кичIе хьун герек туш. Жуван чирвал аялрив агакьардай, абуру вахъ, секиндиз­ ацукьна, яб акалдай декьикьаяр дуьньядал ажеб бахтлу ва гуьрчегбур тушни! Уьмуьрдин чарх гьамиша элкъвезва. Гьавиляй жегьилриз сабурлувал хуьн меслят къалурзава, яд авай вирериз яд хкведа. Виридалайни кар алайди, датIана жува-жуван чирвилерин винел кIвалахун ва жува чпел дамахдай ученикриз тарс — тербия гун я.

• Сагърай, Фируза Мегьамедовна, ихьтин итижлу суьгьбетдай.

— Куьнни сагърай.

Абдул Ашурагъаев