Юбилей

1

И касдикай фикир гьамиша чимиди, хушди къведа: муаллим, просветитель, лезгийрин цIийи интеллигенциядин эвелимжи векилрикай сад, халкьперес, хайи чIалан метлеб хкажиз алахъайди. Чи бейнида сифте нубатда Абужафер Мамедован тIвар Кьасумхуьрел ачухай сифтегьан диндинди тушир школадихъ галаз алакъалу я.

Кьулухъ вил ягъин. Ашкара тирвал, Рос­сиядин империядик акатдалди, Да­гъустан­­да халкь савадлу ийизвайди мис­кIин­рин мекте­барни медресаяр тир. Россиядин­ властри­ дагъвийрин арада культу­ра чу­кIу­рун патал­ са жерге серенжемар кьабулна, гьабурукай яз, диндинбур тушир школаяр ачухизни­ эгечIна. Абурукай сифтегьанди гьеле 1837-йисуз Дербентда ачухай кIелдай 35 чка авай училище хьана. 1861-йисуз ихьтин школаяр Ахцегьа (44 ученикдин) ва Кумуха­ (15 ученикдин) ачухна. XX асирдин эвелра Дагъустан областда шегьеррин ва хуьрерин­ аялар патал диндинбур тушир 28 школа авай.

Абурун арада Кьасумхуьрел кардик квай кьве классдин училище тафаватлу жезвай. Адахъ яргъал хуьрерай къвезвай 12 аял яшамиш жедай общежитини галай. Ана, лезгийрилай гъейри, чувудрин аялрини чирвилер къачузвай. Абуру урус чIал, арифметика, тIебии илимрин эвелар чирзавай. Араб чIал ва мусурман къанунар чирун патал кIвалахал фекьиярни кьазвай.

Училищеда майишат тухунин къайда­яр чирунизни рикIивай фикир гузвай. Тиф­лисда акъатзавай «Кавказ» газетдин корреспондентди, Кьусумхуьрел атана, кхьейвал, училищедихъ чешнелу салар-бустанар авай. Абуру чкадин халкь салан майваяр­ битмишариз вердишарнай, гьавиляй Дербентдай Куьре округдиз салан майваяр­ саки хкизмачир. ГьакIни, аялриз хьиз, чIехи­бурузни куьнуьчивилин цIийи къайдаярни чирзавай. Кьасумхуьруьн училищеди а тегьерда вичикай малумарнай хьи, аниз гьатта къецепатан уьлквейрин векиларни, итиж ийиз, къведай. Вири и крар училищедин сифтегьан директор Абужафер Мамедован тIварцIихъ галаз алакъалу я.

Инал училищедикай лагьана куьтя­гьизни жеда, амма эгер и ихтилат кват­натIа, куьруьдаказ давамар хъийин. 1917-йисуз Кьасумхуьрел рушарин школани ачухна. И ла­йихлу кIвалах авурди Алкьвадар Гьасанан хтул Шагьрузат Султанова тир. Бакуда дишегьлийрин гимназия акьалтIарна хтай ада Кьасумхуьрел вичин бубадин кIвале школа ачухна. 1918-йисалай гъуьлуьз фейидалай гуьгъуьниз гъуьлуьн кIвалени рушариз тарсар гун давамарна. Адан школадиз рушарихъ галаз санал гъуьлуьз фенвай дишегьлиярни къведай. Вичин вири уьмуьр аялриз тербия ва чирвилер гуниз бахшай Шагьрузат Султановадиз Ленинан орденни ганай.

1920-йисуз рушаринни гадайрин школа­яр сад авуна, абурун тарсарни куьгьне училищедин чи йикъаралди амай дараматда­ тухузвай. 1926-йисуз Кьасумхуьруьн школа­дихъ 20 ученик патал интернатни, цваз-храз ва харат устIардин пеше чирдай мас­терскоярни авай. Школадин директоррикай, А. Мамедовалай гъейри, Гь. Эфендиев, Къ. Омарбегов, А. Алкадарский, К. Идрисов малум я. Муаллимрик Темирхан Шалбузов, Жа­малдин Фейзуллаев, Тагьир Асланов квай. Граждан дяведин залан йисара Багьадин Гьажиевани муаллимвал ийиз башламишнай. 1918-йисуз Темир-Хан-Шурада реальный училище куьтягьна, Кьасумхуьрел хтай ада Деникиназ акси восстанида иштиракнай, Дербентдин фронтда ам партизанрин са дестедин кьилени акъвазнай, адаз Реввоенсоветдин грамотани ганай.

Мадни алава хъувуртIа жеда: советрин­ властдин гьа сифте йисарилай­ эгечIна­, халкьдин арада савадсузвал тергунин кIва­лахни ту­хуз башламишнай, савадсузвал тергдай пунк­тар кардик акатнай. 1925-йисуз­ ахьтин пункт (ликпункт) Кьасумхуьруьн шко­ла­­дани ачухнай. Ана тарсар гьар юкъуз физвай. Адан кIвалахни партиядин ячейкадин гуьзчивилик квай, и кар патални старостаяр хкязавай. Чал ихьтин делилар агакьнава: ликпунктуна вири 60 касди чирвилер­ къачузвай, абурукайни ВКП(б)-динни ВЛКСМ-дин членар­ 25, 2 пионер, 2 дишегьли. Тарсарин нетижаяр: рази жедайвал чирвал къа­чурбур — 25, тIимил рази жедайвал — 16, ми­хьиз зайифбур — 20. Ликпунктуни вичин кIвалах 1926-йисан апрелдиз куьтягьнай.

2

Абужафер Мамедовал хквен. Гьайиф хьи, адан тIвар гзаф чкайрал кьазватIани, адакай вичикай чаз лап тIимил чида. Ам Кьасумхуьрел къазивал ийизвай малла Мегьамедан хизанда 1870-йисуз дидедиз хьана. Мегьамедан буба Эмирали, Алкьвадар Гьасана кхьизвайвал, Къуба уезддин ТIагьиржалрин хуьряй тир. Жегьилзамаз Вини Ярагъдал куьч хьайи Эмиралиди Ярагъ Мегьамедан медресада кIелна, ам и шейхдин стха Абдулгъанидин руш Муминатал эвленмиш хьана. Аквазвайвал, Абу-жаферан баде Муминат Алкьвадар Гьасанан диде Гьафисатан имидин руш жезва. Чи тарихда Эмирали шаир, имам Шамилан терефдар яз амукьна. Ам 1839-йисуз, гьаждилай хкведайла, рагьметдиз фена.

Эмиралидин хтул Абужафер Мамедовакай А.В. Луначарскийдин редакция­дик кваз Москвада 1932-йисуз акъатай «Литературадин энциклопедияда» кхьенва: «Кьасумхуьрелай тир муаллим, виликдай гьеле Усларан азбукадалди туькIуьрнавай букварар чапдай акъудай лезги Абу-Жа­фер Мамедова революциядин сифте йисара арабрин алфавитдик дегишвилер кутуна, ам лезги чIалал кхьинар авун патал ишлемишиз жедай къайдадиз гъана».

Гори шегьерда муаллимрин семинарийда­ «татаррин отделенида» кIелна хтай Абужафе­ра сифте Темир-Хан-Шурада школада (ре­аль­ный училищеда) урус чIа­лан тарсар­ гана­­. Мад са фикир желбдай делил: адан гъилик ба­жарагълу лингвист, Дагъустандин хал­кьа­рин­­ чIалар ахтармишай Е. Бокаревани кIел­на.

Гуьгъуьнлай Кьасумхуьрел хтайла, Абужафера, Мамрач Къазанфаран кIва­лах давамарун яз, П.К. Усларан алфавит­дал бине­лу хьана, «Куьредин азбука ва сад лагьай кIелдай ктаб» туькIуьрна, 1911-йисуз Тифлисда печатдай акъудна. И ктабдикни, Къазанфаран буквардик хьиз, халкьдин махар­, мисалар, мискIалар кутунва. Гьеле адалай­ вилик, 1905-йисуз, А. Мамедова лезги чIалал гьазурнавай, чпин тIварар Къуръанда авай 8 пайгъамбардикай суьгьбетрин ктаб акъатнай. Мад са ктаб, лезги чIалаз эл­къуьрнавай рагъэкъечIдай патан шаиррин кIватIал, ада Тифлисда авай Кавказдин учебно-просве­­­ти­тельский округдиз вуганай, амма а ктабдиз­ дуьнья акуначир. Абужафера вичини, и карди тажубарзавач, шиирар кхьизвай, халкьдин­ мецин эсерар кIватI хъийизвай. Чал агакьнавай делилри тестикьарзавайвал, Абу­жафер Мамедованни СтIал Сулейманан­ арада дуст­вилин алакъаяр авай. И муаллим­ди, белки, сифте яз Сулейман ашукь ваъ, шаир я ла­гьанай ва адан чIалар кхьинни авунай.

Гь. Чандаров