Легьзедин гъед

Машгьур шаир Алибег  Фатагьов  лезги эдебиятдин цавун тагъда, са легьзеда куькIвена, хкахь хъувур, къатидаказ нур гайи гъед хьиз я. И дуьньядал ам анжах 25 йисуз яшамиш хьана. Уьмуьр куьруьди хьанатIани, ада чаз гьа­кьван девлетлу, гьакьван къиметлу ирс тунва. Эгер шаирдиз яргъи уьмуьр кьисмет хьанайтIа, адан ирсинин сергьятар, шак алачиз, генани гегьенш, тIвар лагьай­тIа, вири дуьньядиз машгьур жедай.

…А.Фатагьован “Зарбачи Гьасан” поэ­ма 1934-йисуз “Северокавказский большевик” газетдиз акъатнай. Ам урус чIалаз элкъуьрайди Б.Турганов я. Дагъустандин эде­биятдин алемда и поэма лишанлу ва­къиа хьиз кьабулнай, адакай вири республика рахазвай. Ингье поэмадикай алим Гьажибег Гьажибегова вуч кхьенва­тIа: “…Ви­чин яшариз килигайла гьакьван камаллу и жегьилди хъсандиз дигмиш хьанвай эсер арадал гъанва. Са шакни алачиз, ам Да­гъустандин классикадин литературада кIвен­кIвечи чкадал хьуниз лайихлу я.

…Поэмадин асул метлеб дагъви гадади вичи вичел къачунвай гъалибвал я. Вичин савадсузвилел къачур гъалибвал себеб яз, адакай кIвенкIвечи рабочий хьана…”.

Гьайиф хьи, алакьунар авай шаирдин геле рикIе чIулав ниятар авайбур къекъвезвай. Ам гьатта писателрин Союздайни акъуднай, кIвалахдилайни алуднай. И ва маса вакъиайрикай гегьеншдиз 2000-йисуз “Лезги газетдиз” акъатай алим Джонрид Агьмедован макъалада ихтилатнава.

А.Фатагьов 1935-йисан 21-апрелдиз кечмиш хьана. Адан кьиникь къени тамамдиз кьил акъудиз тахьанвай сир яз ама. Пи­сатель Назир Агьмедова вичин дневник­да кхьизвайвал, адаз А.Фатагьов, начагъ яз, Махачкъаладин кьилин азарханада авайдакай хабар хьана. Ам адал кьил чIуг­ваз азарханадиз фена, амма Фатагьован патав Агьмедов ахъайнач. Идалай гуьгъуь­низ кьвед ва я пуд югъ арадай фейила, Фа­тагьов кьена. А чIавуз Н.Агьмедова рагьметлу шаирдикай гьазурай некролог (адал Гь.Гьажибегован ва масабурун къуларни алай) обкомди чапдай ихтиярар ганачир. Гьахьтин чIехи, машгьур шаирдин тазиятдин мярекатарни лайихлу дережада аваз тешкилначир….

Мукьвара редакциядив алим Исламудин Гьуьсейнова М.Амщинскийдин “Разго­вор по душам” макъала авай 1935-йисан 5-июлдиз акъатай “Известия” газетдин копия агакьарна. Макъалада Алибег Фата­гьоваз талукь делиларни авайвиляй (шаирдикай кхьенвай некролог чапдай ихтиярар обкомдай ни ганачиртIа, республикадин писателриз Фатагьован тазиятдин мярекатра иштиракун къадагъа авурди вуж ятIа ва мсб.), чна ам газет кIелзавай­буруз теклифзава.

“Махачкъала. 3-июль. (Телеграфдай. Чи хсуси мухбирдин патай). Накь гьукуматдин ял ядай кIвале Дагъустандин писателрин, художникрин, театрдин ва музыкадин искус­стводин деятелрин обкомдин секретарь юл­даш Самурскийдихъ га­­лаз сад лагьай гуь­руьш кьиле фена. Дуствилин гьалара кьи­ле фейи гуьруьшдал писателри чпин игьтияжрикайни наразивилерикай ихтилатарна.

Эхиримжи йисара Дагъустандин милли эдебиятди цуьк акъудзава. Халкьдин шаиррин — СтIал Сулейманан, ЦIа­да­садин, Магьамадован — тIварар вири уьлкведиз машгьур я. Гьар са халкьдин арадай цIуд­ралди шаирар, драматургар, гьикаятчияр акъатнава. Кар алакьдай теш­килатчи, музыкант къумукь Татам Мурадова музыкадинни этнографиядин ансамбль арадал гъанва, 70-далай виниз хъсандиз манияр лугьудайбур, кьуьлердайбур санал кIватI­на. Лезги скульптор Аскар Сарыджади, къумукь художник Муэддин Джемала вирисоюздин къиметлувал авай надир эсерар яратмишнава. Республикадин районра милли ирид театр кардик ква. Къумукьрин театрди классикадин пьесаяр сегьнеламишзава, кьилди къачуртIа — Шекспиран пьесаяр.

Ленинанни Сталинан милли сиясатди къайдадин жигьетдай — милли, метлебдал гьалтайла, социализмдин тах квай медениятди цуьк акъудун патал шартIар тешкилна. Халкьдин игьтияжар артух жезва, жемятди писателривай, художникривай, артистривай еке истемишунар ийизва. Ам­ма медениятдин кIвалахдин важиблу и хилез гилалди лазим къайдада фикир гузвачир. Самурскийдихъ галаз кьиле фейи гуьруьшда иштиракай писателар тир Нуро­ва, Дин-Магьамаева, Аткъая, Ханмурзаева, Ка­пиева ва масабуру чпиз кутугай де­ре­жа­да аваз къимет тагузвайди, писателрин, художникрин кIвалах хъендик кумукьзавайди къейдна. Писателрихъ чпин клуб, журнал авач. Кхьенвай эсерар йисаралди чапханада амукьзава. Чкадал фена, уьмуьр­­дин шартIарихъ галаз таниш хьун патал писателриз республикадин районриз фидай мумкинвал авач. Писателар стха республикайриз командировкайриз рекье твадай тежрибадикай менфят къачузвач. Эдебиятда чпин къуватар сифте яз ахтармишзавай авторар патал мектебар авач, дагълух районра эдебиятдин кружокрихъ галаз кIвалах кьиле тухузвач. Писателри, маса са куьмекни галачиз, чпин мумкинвилерикай менфят къачуз, кIвалахзава. Милли театрарни гьа ихьтин гьалда ава.

Чпин рахунра писателри Дагобкомдин культпропдин (культурадин ва пропагандадин отдел) заведующий Юсуф Шовкрин­ский милли искусстводивни литературадив эгечIзавай къайгъусуз тегьерни винел акъудна. Шовкринскийди хъсан гьикаятчийрин, шаиррин эсерар чапуниз манийвилер гузва, милли медениятдин жигьетдай ачухдиз­ партиядиз акси фикирар раижзава. Ада Да­гъустанда гьихьтин писателар хьун мумкин я лугьузвай ва Да­гъустандихъ милли меденият, театр авайди инкарзавай.

Лезгийрин машгьур шаир Алибег Фатагьов кечмиш хьайила, ада писателрин союздиз адан тазиятдин мярекатра иштиракун къадагъа авуна ва газетдиз адан некролог, гьатта ам кьена лагьай малумат акъуддай ихтиярар ганач. Гила лагьайтIа, ада, кьве чин алай инсанди хьиз, кьейидалай кьулухъ Фатагьован эсеррин ктаб чапдай акъудун теклифзава.

Дагъустандин писателри гьакIни Москвадай республикадиз къвезвай бязи писателар чпив лавгъавилелди эге­чIза­вай­дакайни лагьана. Абуру чпин тежрибадикай ихтилатзавач ва чкадин писателриз кIва­лахдин рекьяй са куьмекни гузвач.

Вичин рахунра юлдаш Самурскийди Дагъустандин литературадин лайихлувилерни кимивилер къейдна. Ада обкомдин культпропдин жигьетдай писателри авунвай наразивилер дуьзбур яз гьисабна ва авай кимилер арадай акъудиз куьмекдай серенжемар къейдна. Юлдаш Самурскийди писателрин союздиз литературно-художественный ва критикадин журнал акъудиз куьмек гудайди хиве кьуна. Советрин писателдин кIвални кардик кутада.

Юлдаш Самурскийди Дагъустандин писателрихъ галаз кьиле тухвай совеща­нидихъ, са шакни алачиз, еке метлеб ава”.

Макъаладай якъин жезвайвал, Алибег Фатагьоваз душманвал ийизвайбурукай сад Юсуф Шовкринский тир. Неинки са адаз, гьакI Дагъустандин  бажарагълу  ма­­са шаирризни. 1937-йисуз ам, буржуа­зиядин миллетчи я лагьана, НКВД-дин ор­ганри дустагъна, 8 йис кар гана. 1956-йисуз ам реабилитация авурбурун сиягьдик акатнай…

Мегьамед  Ибрагьимов