Алакьзавай крар хьайитIани ийин…

2025-йисан делилралди, дуьньяда 142 чIалан хизанрик акатзавай 71643 чIал ава. Абурукай виридалайни чIе­хи­бур, яни гзаф халкьари ишлемишзавайбур, араб, ингилис, френг, урус ва испан чIалар я. Абуруз квахьунин­ къурхулувал авач. Амма гзаф чIа­лар амукьзавач. Алимри тес­ти­кьар­завайвал, «Яру ктабда» гьатнавай надир гьайванрилайни набататрилай фад: гьар гьафтеда са чIал квахьзава. ИкI давам хьайитIа, гъилевай асирдин эхирра дуьньядин чIа­ларин 40 % амукьдач.

Алай девирда вахт ва тарихдин ва­­къиаяр акI йигиндиз физва хьи, дагъларивайни чпин хайи чIалар хуьз хъжезмач. Инсанар — халкьар санай­ масаниз экъечIунин, гьатта дагълух хуьрер дуьзенриз куьчарунин сиясатди, гьакI телевиденидин, интернетдин,­ мобильный те­лефонрин таъсирдик, школайра дидед чIалаз артух фикир тахгунин себеб­рикди дагълара жемятар «цIразва», дидед чIалар зайиф жезва, абур квахьунин сергьятдал къвезва.

Милли чIалаз виридалайни еке зарар дидед чIалал рахан тийизвайбуру, дидед чIал кваз такьаз, хайи халкьдизни гьуьрмет тийизвайбуру гузва. ЧIалан алимри ахьтинбуруз «национальный нигилистар», яни милли чIал, адетар, культура инкарзавайбур лугьуда.

Дидед чIал квахьайтIа, халкьни­ квахьда лугьудай гьахълу фикир­ ава. Им гьа­къикъат я, гьикI лагьай­тIа, чан алай кьетIен затI яз, чIала халкьдин тарих, культура, адетар — са гафуналди, халкьдин генетикадин код хуьзва­. Малум я хьи, инсаниятдин тарихда­ гзаф халкьар, чпин милли чIалар хуьз тахьана­, квахьна. Вучиз икI жезва?­ Сифте себеб инса­нар чпин дидед чIа­лал рахун­ тавун я. Кьвед лагьайди, — ассими­ля­ция, яни санал яшамиш жезвай халкьа­рин чIалари чIехида гъве­чIиди «цIу­­­­рурзава». Азербайжандани­ лезги­ чIал «цIурурзава». Лезгияр Кав­каз­да чIе­хибурук акат­завай­, гьа са вахтунда­ кьилди-кьил­ди кьве уьл­кве­да чIехи чIа­ларин таъсирдик «цIраз­вай» халкь я. И кар гьар жуьре йисарин переписрин делилрайни аквазва.

Разивилелди къейд ийин, гьеле­ ина гъвечIи чIалариз гьукуматдин статус аваз, лезгийрин милли газет-жур­нал, ктабар чапдай акъудзава, театр, радио-телепередачаяр кардик ква, шко­лайрани вузра дидед чIаланни литературадин тарсар гузва. Амма иллаки Азербайжан Республикада и месэла хцидаказ акъвазнава, ана лезги чIалаз гьукуматдин статус гузвач, нетижада лезги чIалал радио, телевидение, газет-журнал рахазвач, школайрани вузра лезги чIал чирзавач ва икI мад. Паспортда миллет къалурзавач: вири азербайжанвияр я.

Ватанпересвилин гьисс, чIалан къадир авай хизанра дидед чIал хуьзвайвиляй гьелелиг адал чан алама. Амма хайи хуьрерай фена, шегьерра яшамиш жезвай гзафбуру дидед чIал рикIелай ракъурзава, диде-бубаяр чпин велед­рихъ галаз урус чIалалди рахазва.

Лезги чIал мус, гьина ва гьикI арадал атана? Итижлу и суалдиз тайин са жаваб авач. Бязибуру ам къадим заманада гьатта Кеферпатан Индиядин тайифайри гъаналда. ЧIал халкьдин зигьиндин, тарихдин куьлег я кьван, месэлани ахтармишуниз лайихлуди­, итижлуди я. Фикир гайила, Гьиндис­тандин гьукуматдинди тир хинди чIа­ла лезги чIалахъ галаз вишералди гьа сад хьтин гафар ава (инал мисалар гъидач, хинди-урус словардиз килиг). Им дуьшуьшдин кар туш. Ада виликрай чи халкьарин арада са гьихьтин ятIани алакъаяр аваз хьайидан гьа­къин­дай шагьидвалзава.

Са шумуд агъзур йисар вилик чи улу-бубайриз чпин чIал — праязык авай. Чи девирдал-эрадал къведалди­ гьеле V-IV агъзур йис вилик, прасеверокавказский къадим чIал общевос­точнокавказский (адаз нахско-дагес­танский ва я иберо-кавказский чIала­рин дес­тени лугьузва) ва обще­запад­нокавказский чIаларин чIехи­ кьве дес­­тедиз — прачIалариз пай хьаналда­. ИкI, Дагъус­тандин чIалар ибе­рий­ско-кавказский чIаларин хи­зандин нах­ско­-дагестанский чIала­рин­ дестедик­ (адак Дагъустандин 26 ва чечен­, ин­гуш­, бацI­­бий) акатзава. Дагъустандин­ чIа­лар вичин нубатда аваро-андо­цез­, лезги, лак ва дарги чIалариз пай жезва­.

Чи гъил агакьзавай илимдин чешмейрай малум тирвал, лезги чIа­ларин десте иберийско-кав­каз­ский чIаларин дестедикай гьеле чи эра къведалди III агъзур йис вилик хкатна. И дестедик акатзавай халкьарин — тайифайрин (лезги, табасаран, рутул, агъул, цIахур, арчи, удин, къирицI, будугъ, хиналугъ) мукьвавал неинки са чIалан, гьакI антропологиядин делилралди тестикь я.

Виликрай, чун туьрк ва урус чIа­ларин таъсирдик акатдалди, лезги чIалан сергьятар гегьенш тир: табасаран, рутул, цIахур, агъул, къирицI, будугъ… тайифаярни чпин хайиди яз гьисабзавай лезги чIалалди рахазвай; абуруз мектебрани лезги чIал къвезвай. Абурун чIехи несилдиз гилани лезги чIал чида. Алишверишдин ва мединиятдин алакъаяр хуьн патал яхулриз (лакар), дагъви чувуд­риз (татар) ва Кьиблепатан Дагъустандихъ галаз алакъаяр авай даргийризни кваз чкадин чIаларикай виридалайни чIехиди тир лезги чIал чидай.

Ихтилат кватай чкадал къейд ийин­ хьи, чи девирда гьукумдарриз лезгийрин чIехи халкь (адан кьадар гьакъикъат­да миллиондилай артух я!) сад хъхьуни­кай, адан гъиле гьукумдин ихтиярар гьатуникай къурху хьана жеди, ам кьве чкадал — Азербайжандизни Дагъустандиз — пайна. ХХ асирдин 20-йисара дагъус­тан­вийрикай анжах са лезгийрал кIел-кхьин мугъул (азербайжан) чIалал авун илитIна. (Гена хъсан хьана, ватанперес алим Гьажибег Гьажибегов и кардиз акси акъвазна, лезгийризни табасаранриз урус графикадин бинедаллаз чпин алфавитар туькIуьрна). Идални бес тахьана, «чукIура, агъавал ая» къайдадалди 1946-йисуз лезги чIаларин десте кьилди халкьариз-чIалариз чукIурна…

Лезги чIал гьикI хуьда?  Алай вахтунда им чи халкьдин вилик акъвазнавай лап муракаб месэлайрикай сад я. Чи баркаллу бубайри агъзур йисара багьа аманат яз хвена чав агакьарнавай халкьдин чIал  къе гьакъикъатдани квахьунин сергьятдал ала.

Эвелимжи нубатда рикIивай анна­мишна кIанда хьи, чIал анжах са раху­нин алат туш. ЧIала чи милли руьгь, культура, тарих, къанажагъ, са гафу­налди, халкь вич хуьзва. Инсан маса­ чIалал рахазватIани, ада тIебии тегьерда (подсознательно) дидед чIа­лал фикирзава. Немсерин зурба филолог, философ Вильгельм Гумбольд­та лагьайвал, чIал халкьдин нефесни я, руьгьни. Гьавиляй адав акьал­тIай къайгъударвилелди эгечIна кIан­да. Гьа­виляй, чун чIалакай рахадайла, чи фикирда гьамиша халкь ава: гьакьван мукьва я абурун манаяр.

Кьвед лагьайди, чIал хуьнин месэла, якъин, хизанда дидедин лай-лайдилайни бадейрин махарилай, ахпа аялрин бахчадилай ва мектебдилай эгечIзава. Чна лагьайтIа, кIвале гьа кьепIинилай, ахпа аялрин бахчадилайни мектебдилай башламишна, аялривай дидед чIал, гуя кьасухдай хьиз, къакъудзава: диде, «мама», «папа» лугьуз, урус чIалалди «стишокар» эзбериз, чи халкьдиз хас тушир кьуьлер ийиз тазва. Школайра пешекар муаллимар ва хъсан учебникарни методлитература авачиз гьафтеда сад-кьве сят тухузвай­ лезги тарсарни тIвар паталди я. (Ге­къигун патал, чна кIелдай девирда сифтегьан школада анжах са урус чIални литература квачиз, амай вири тарсар дидед чIалалди тир). Нетижада аялриз дидед чIал, жуван халкь кIанариз, абур милли чIалал, культурадал желбиз жезвач, гьакъикъатда бинедилай ватанпересвилин дуьз тербия гуз жезвач. Куьрелди, хайи чIал хуьн ва я хуьн тавун чIалан векилар, яни чун адав эгечIзавай тегьердилай аслу я. Виликрай хьиз, дидейрини бадейри, кьепIинин кьилихъ ацукьна, лайлаяр язамач, хтулриз махар ахъайзамач, хуьрера лезги радиопередачаяр амач, шегьеррин хизанар лезги чIалал рахазвач, милли газет-журнал кIелзавач ва икI мад.

Пуд лагьайди, гьайиф къвезвайди а кар я хьи, кьифрез вич акъатай тIеквен бегенмиш амукьдач лугьудайвал, вучиз ятIани, бязибуруз чеб лезгияр я лугьуз, лезги чIалал рахаз регъуь я. Шаксуз, им авамвилин, савадсузвилин, зайифвилин, ватанперессузвилин лишан я. Гьакъикъатда чна чун къадим, девлетлу лезги чIалан векилар хьунал дамахна кIанда. ЧIал халкьдин руьгь я.

Кьуд лагьайди, гъвечIи чIалар хуьнин карда интеллигенция гьи чIа­лал рахазватIа, гьа кардихъ еке метлеб ава. Чна лагьайтIа, районра серенжемар, концертар, телепередача­яр урус чIалал тухузва; лезги эсерар сегьнеламишзавач; лезги газетарни журналар къуллугъчийрив гужуналди кхьиз тазва, амайбуру ерли кхьизвач. ИкI чна неинки чи чIалаз, гьакI милли культурадиз, адетриз, тарихдиз — жуван хайи халкьдиз гьуьрметзавач, абур кьасусдай квадарзава.

Дидед чIал хуьн лазим тирвилин теклифрин сиягь мадни давамариз жеда. Авай кар хиве кьан, къе чавай, гьатта дидед чIал чизвай парабурувайни, урус гафар квачиз фасагьатдиз рахаз, дуьз кIелиз-кхьиз жезвач. Къе икI хьайила, бес пака кьвед-пуд несилдилай гьикI жеда?!

Дашдемир Шерифалиев