“Лезги газетдиз” “Намусдин есирда” тIвар алай макъала акъатайла, ада фикир желбдай гьар жуьредин месэлаяр арадал гъидайди за гуьзлемишнавачир. КIелза­вайбурун рикIел хкин: автор  Исламудин  Гьуьсейнов  тир а макъалада ихтилат яргъал йисара журналист яз кIвалахай  Казим  Казимовакай  физва. Исламудин Гьуьсейнова газетдиз макъала акъатайдалай гуьгъуьниз вичиз Казим халудин патав мугьман жез кIан­за­ва лагьайлани, за и кардиз са артух фикир ганвачир. Казим халу лагьайла, им журналистикадин къайдайрихъ галаз кьанни ийизвач, амма и кардихъ вичин сирни авачиз туш. Казим халу зи чIехи буба Шерифалидин дуст, зи буба Дашдемиран наси­гьат­чи хьайи кас я. Гуьгъуьнлай ла­гьайтIа, “Лезги газетдин” редакциядиз кIвалахал атай сифте йикъарилай зун Казим халуди регьбервал гузвай культурадин отделда адан гуьз­чивилик хьана. Им, гьелебетда, зун патал гьакъикъатдани гьам пешекарвилин, гьам инсанвилин дережаяр хкажзавай хъсан мектеб хьайидал шак алач.

Чна санал кIвалахай йисара Казим халуди ара-ара лугьудай: “Зун стхайрин гуьруьшдиз физва, стхайри заз эвернава”. Нубатдин сеферда мад “стхайрин гуьруьшдиз” гьазур жезвайла, Казим халуди заз суьгьбетзава: “Ваз вуч аватIа чидани, Эмира­слан? Журналиствилин пеше пара итижлуди,­ вири пешейрин диде я. Дидедиз вичин гьар са веледдикай вири чир хьун герек тегьерда, журналистдизни вири пешейрикай хабар хьана кIанда. ТахьайтIа, адаз кIвалахиз четин же­­­да. Гьеле журналист жедалди вилик за “Ок­тябрдин гъетер” тIвар алай очерк кхьенай­. Ам за чпин ери-бине зи хайи Ахцегь райондин­ Кьа­кIарин хуьряй тир ругуд стхадиз — кьве му­­­­аллимдизни кьуд алимдиз — талукьарна кхьенвайди тир. Очерк чапнавай журнал Моск­вадиз, Бакудиз, гьатта Ташкентдиз ва гзаф ма­­санриз чкIана. Анрай гьар жуьредин хабарар хтайла, стхайрикай чIе­хиди тир, зи муал­лимни хьайи Къурбан Гьуьсейнова заз чар ра­къур­зава. Ана кхьенва: “Ди­де-буба гъалатI хьанва, чун ругуд­ стха ваъ, ирид стха авайди­ я. Стхавилиз кьа­булун­ патал вун за ва зи ди­­­де­дини бубади Кьа­кIа­рин хуьре гуьзетзава…”.

КьакIарин хуьре кьве мертебадин кIва­лерин айвандик ацукьна, Межид бубани Гуьлзаман диде чпин гъилин пешедал машгъул тир. Зун акунмазди Гуьлзаман дидеди лу­гьуз­­ва: “Чан бала, багъишламиша, вун Фати­мадин стха яни?” Заз са жуьре хьана. Кили­гай­тIа, кьакIави­диз гъуьлуьз фенвай авай са вахан ухшаррай адаз зун чир хьана. Къурбан­ муаллимди чун танишарна. Салам-калам хьайидалай кьулухъ Межид бубади вичин итижлу суьгьбетарна. Абурукай за гележегда гзаф хийирни къачуна. Гьа икI, закай кьве муалимдинни кьуд алимдин ирид лагьай стха хьана. Гьа югъ-къенин югъ, и стхайрикай­ сифте нубатда Омар муаллимди гьам хуьре­, гьам ше­гьерда чпин са мярекатдани зун къерех авурди туш. Адалай гъейри, къе вич рагьметдиз фен­вай, очеркда за вичиз “кстах стха” лагьанвай Алискера неинки са заз стхавилин, гьакI хизандизни куьмекар ийиз хьана. Гьа икI профес­сор Ризван стхадини. И агьвалат за са чIехи мярекатдал ахъайна: “И суфрадихъ зун гьакI мугьман яз ваъ, Гьуьсейноврин хайи стха яз галайди я”. Инал заз Къурбан муаллимди ра­къурай чарни кIелна. Къурбан муаллимдин веледар тир Алиагъа, Алинисеб аламатни хьанай. “Вагь, ибур бубадин хатIар я эхир”, — лагьа­най. Чун, документрал асаслу яз, Гьуьсейноврин хизандикай повесть кхьидай фикирдал атана. Яргъал­ вегьин тавуна, и кар за кьилиз акъудна. Гзафбур гъавурда гьатдайвал, стхайрин меслятдалди за ам урус чIалални кхьена­. Амма, гьайиф хьи, гъил-кьил кьадай кас тахьана, абур чапдай акъат тавуна амукьна.

Хуьруьгрин хуьряй тир “Просвещение” фондунин президент Магьмуд Абдулкеримован велед Абдулжелила вичин куьлгедик кваз Москвада урус чIалал “Изумруды” (“Багьа къашар”) тIвар алаз акъудай ктабда а эсерни ава — ам неинки са хизан, хуьр патални багьа ядигар хьана…

Авайвал лагьайтIа, чпихъ галаз таниш жедалди Исламудин муаллимни заз Межид бубадин хва хьиз авай.

ИкI, чеб фадлай акунвач лагьана, Исламудин муаллимни галаз чун Казим­ халудиз мугьман хьана. И кьве агъса­къал­, кьве стха, кьве дуст, фадлай тахкунвай багърияр хьиз, сад-садан къужахда гьатна…

— И пуд-кьуд йисуз вун ихьтин гьалда аваз ви патав къвез тахьун зи еке гъалатI я, — лугьузва Исламудин Гьуьсейнова. — Зи сагъламвални пайгардик квач, ятIани, мумкинвал хьайила зун, фадлай фикирдик квай макъала кхьена, газетни гваз ви патав атана.

— Сагърай вун. Макъала заз хтулди кIел­дайла за фикирзавай: “Вун гьамиша редакциядихъ галаз алакъа хуьзвай кас я. Исламудин стхади газетдай кIел тавур, чпиз баянар гун тавур са макъалани тазвайди туш. Герекбур атIана хуьнни ийизва”.

Газет чапдай акъатайла, заз ДГУ-дин профессор Гьажи Гашарова зенгна лагьана: “Исламудина зи рикIе фадлай авай гафар акъуд­на, ада дуьз къиметар ганва. И кардал зун па­ра шад я. Адаз баркалла. Гьакъикъатда ла­­гьайтIа, за ваз рикIивайни хайи стха лугьузва. Алирза Саидова шииратда хьиз, вуна публи­цис­тикада гьахьтин жанлу гелер тунва­. Хайи райондай акъатнавай машгьур къадалай гзаф ксарикай вуна документрал асаслу очеркар кхьенва. Вуна ви гаф драматургиядани ла­гьан­ва”.

РД-дин лайихлу муаллим Абдулкеримов Магьмуд муаллимдини заз зенгна. “Казим, ви шикил авай багъри газет зав агакьайла, зи гуьгьуьлар ачух хьана. За датIана лугьузва, вун гьамиша чахъ галаз са жергеда ава. Заз вич мукьувай чидачтIани, авторди вири дуьз лагьанва. Ада вун са кьилин виневаз чи вилера, рикIера хкажнава. Сагърай вич”. 

За вичиз хайи халкьдин руьгьдин пайдах лагьанвай, мукьвара 80 йис тамам хьанвай Къурбан Акимовани зенг ийизва. Ада лагьана: “За фикирнавай, яшар хьайила, гзафбурун рикIел чун аламукь тавун мумкин я. Лугьумир кьван зун гъалатI хьана. Чун рикIел аламай, чакай хабар авай ксарни ама кьван дуьньяда”…

— Казим халу, багъишламиша, Гьажи Гьуьсейновича куьн драматург тирди къейднавай. Мукьвара Дербентда командировкада авайла, зун Лезги госмуздрамтеатрдин коллективдиз мугьман хьана. Ана ви “Агъалар” трагедиядикай, ам гьялайди я лугьуз, ванер-сесер авай. Заз адан ери-бине гьихьтинди ятIа чир хьанач, — хабар кьуна за.

Исламудин муаллимдини лугьузва: “Ам вуч лагьай гаф я? ГьикI, ни гьялна? Ни вуч ла­гьана? Зун театрдиз алакьдай куьмекар гузвай кас я. Исятда театрдин кьилин режиссёрвиле кIвалахзавай Мирзебег Мирзебегов зи районэгьли, лагьай гафунин гъавурда акьадай, вичиз вири жуьредин хъсан ерияр хас инсан я. Идалайни алава, коллективда зи эрк квай, завай гаф лугьуз жедай ксар мадни ава…

— Театрдин играми коллективда, Эмираслана ихтилат кудна хъсан хьана, ахьтин ванер-сесер аваз цIуд йисалай гзаф я. Дугъриданни, 1997-йисуз, Агъалар Гьажиеван 90 йис тамам хьайила, зун театрдин коллективдиз “Агъаларан экуь гъед” тIвар алай пьеса гваз фе­най. Зи дуст Эседуллагь Наврузбегова ла­гьана: Хъсан жеда, ша чун, коллектив кIватIна, меслят жен, анал гьялин”. Коллек­тив­ кIватIна, за пьеса кIелна. Абдурашид Магь­судова, Мамед Мамедова, Эдуард Ба­гъи­шева, Ибрамхалил Рамазанова ва масабуру “ибур гьакIан итIи-битIияр я” лагьана. Абуру къейднай: “Казим муаллим, пьесадикай тамаша ийизвайди актёрар я. Режиссёрди гьардаз вичин роль гурай. Амай крар вири дуьз жеда…” Зарифа Къухмазовади зак кекяна: “Кьилин ролда и сефер­да зун къугъвазвайди я”. Гьа идалди вири куь­тягь хьана. Анал меслят хьайивал, пьеса­диз куьрелди “Агъалар” тIвар гана. Агъалар Гьажиеван 90, 100 йисарин юбилеярни хьана алатна. Зазни хабар авачиз, А.Гьажиеван ватандаш Эльмира Загьирбеговади пьеса мад майдандиз акъудзава. Наврузбегова “ам чна гьялайди я” лугьуз­ хьанай. Протокол авач, бегенмиш хьайи-тахьай ксар малум туш…

Аламатдин, зи кефи ха­дай мад са кар хьана. Рагьметлу Абдулкъадир Сайдумова зи “Дидедин намус” тамаша эцигнай. Кьилин са ролда къе халкьдин артист тир Мамед Мамедов къугъванай. И тамаша зи хайи районда кьванни къалурначир. Телевиденида къалурун патал гьазурнавай лентни аламатдин къайдада чIурнай. Дидедин ролда къугъвай Минаят Къаибовадиз им еке дердисервал хьанай… Къе чи арада амачир ксарикай пис рахун хъсан кар туш…

“Агъалар” трагедия за чи милли театрдин­ мумкинвилер фикирда кьуна кхьенвайди я. Анай чи халкьдин чIехи шаир СтIал Су­лей­манан, ватанперес Агъаларан къаматар, халкьарин дуствални аквазва. Идалайни гъейри, Агъаларакай за “Самурдин сирлу авазар” тIвар алаз документрал асаслу повесть, “Изумруды” ктабда гьатнавай “Яркая звезда Агалар” гегьенш очерк, “Дагестанская­ правда” газетда “Душой — дитя, судьбой — монах” макъала акъудна. 2009-йисуз “Имамали бег” ктабда гьа “Агъалар” пьеса гьатнава. КIелза­вайбуруни эсерар хушдиз кьабулна…

Агъсакъалри яргъалди суьгьбетарна. Абуру гьар жуьредин йисар, агьвалатар, инсанар, рекье-хуьле кьилел атай дуьшуьшар рикIел хкана…

— Зи хиве лезги халкьдин руьгьдин кьве зурба имарат, — сад-садан къаншардавай Шагь дагъни Шалбуз дагъ хьтин “Лезги газетдинни” Лезги театрдин кIвалахдиз талукь жавабдарвал гьатайла, за сифте нубатда, “Чахъ авай сад” тIвар алай рубрика кардик кутунай. И рубрикадик кваз театрдикай макъалаяр гуз хьана. Кьилди къачуртIа, зи къелемди­кай театрдин бине эцигай Идрис Шамхаловалай ва адан амадагрилай эгечIна къенин юкъузни сегьнедин магьир устадар тир ксарин­ къаматриз бахшнавай очеркар хкатна. Заз къе а очеркрин кьилин игитрин тIварар тикрариз кIанзава — Шемси Къемер, Багъиш Айдаев, Абдулкъадир Сайдумов, Зерифа Къухма­зова, Рагьимат Гьажиева, Абдурашид Магьсудов, Абдуллагь Гьабибов, Эседуллагь Нав­рузбегов, Дурия Рагьимова, Ибрамхалил Рамазанов, Эдуард Багъишев, Совет Асланбегова, Халисат Буржалиева, Алибег Алибегов, Мамед Мамедов, Минаят Къаибова ва масабур.

Алава яз, театрдин юбилейдин йисара вири коллективдин шикиларни галаз газетда тамам чинар гана. Эседуллагь Наврузбегова урус чIалал кхьенвай “Дагълара хайи театр” ктаб таржума авуна, газетдин чинрал гъана…

Каспийскдиз хъфидай рекье Исламудин муаллимди Казим халудин суьгьбетри авур таъ­сирдикай лугьузвай: “Зи дуст Казима Етим Эминакай, адан багърийрихъ галаз вич гуьруьшмиш хьайидакай, Етим Эминан ватандикай рикIиз таъсирдай суьгьбет авуна,  зун алай девирдай экъечI­на, зи дуст Казимахъ галаз, Етим Эми­нан­ кIвале авайди хьиз хьана. Вич ахьтин гьалда аватIани, заз зи дустунин руьгь экуь, рикI ачух, мез ширин яз акуна. И  карди зун пара шадарна…”

Исламудин муаллимди “Агъалар” пьеса  Лезги театрди сегьнедал эцигиз а тамашадиз неинки Дербентда ва Махачкъалада, гьакI чи районра авай тамашачийривайни мукьвал тир вахтунда килигиз жедайвал куьмек гун хиве кьуна.

Лезгийрин госмуздрамтеатрдин тIвар неинки чи уьлкведа, гьакI Европадани машгьур­ хьуник яргъал йисара “Лезги газетдин” культурадин отделдин редакторвиле кIвала­хай Казим Казимова “вичин рикIин, руьгьдин гъвечIи пай хьайитIани ква” лугьузва. Им гьа­къикъат я.

Къе вичин яшар 80 йисалай алатнавай агъсакъалдин, писателдин, драматургдин, муаллимдин “Агъалар” эсер Лезги театрдин коллективди чпин репертуардик кутун кутугай­ кар жедай. Им неинки лезгийрин бажарагълу шаир, таржумачи, сифте яз “Лезги фольклор” ктаб туькIуьрай пешекар фольклорист Агъалар Гьажиеван экуь къаматдиз гьуьрмет авунин, гьакI автордин гуьгьуьл къачунин лишан, чIехи жезвай несил театрдин куьмекдалди чи тарихдин вакъиайрал желбунин кIвалах я.

Чи милли театрдин кIвалах­ди­кай, агалкьунрикай суьгьбет кватайла абурун пешедихъ, кIвалахдихъ галаз лап мукьувай таниш агъса­къал­ яз, Казим халуди къейдна: “Театрдин къайгъударвал вичин хиве гьатнавай Кьурагь дагъларин баркаллу руш Динара Эминова театрдин 112 йисан еке тарихда адан директорвал ийизвай сад лагьай дишегьли я. Къуй вичихъ, чи халкьдин тIвар алай театрдихъ агалкьунар хьурай!”.

* * *

Гьуьрметлу дуст, вун чаз гайи

Ялахъар сагърай!

Гьакьван къени, гьакьван багъри

Яйлахар сагърай!

 

Заргарди хьиз чIалар атIуз,

Къелем хуьх гъиле.

Гьам хъуьтIериз, гьамни гатуз

Рагъ хьуй ви кьилел.

 

Асиррин къван — несилрин бин

Абадвиле хьуй!

Хъуьрезвай хьиз Шалбуздин чин,

Азадвиле хьуй!.. Амин!

Эмираслан Шерифалиев