(Эвел — 37-41, 43-46-нумрайра)
* * *
Гар хьиз гьахьна дередиз
ЯхцIур гъил квай Шармуну…
Гъанвай мисалрай аквазвайвал, олицетворенийри уьмуьрда тежедай хьтин суьгьуьрдин крарални чан гъизва. Эхь, суьгьуьрдин тупIални, суьгьуьрдин ахварни, суьгьуьрдин рахунарни (жейранрин, балкIанрин, Экверал чан хтунни, жейран рушаз элкъуьнни, къушран як тIуьна — вилериз экв хтунни, сурарай диде, буба, свас рахунни) — вири эпосдин чIал девлетлу ва таъсирлу ийизвай такьатар я. Гьа и карди эпос халкьдин махаризни, мифризни мукьва ийизва.
Эпос кIелун регьятарзавай алатрикай сад адан бендер (куплетар) туькIуьр хьунихъ галаз алакъалу я. Вири куплетар ирид гьижадикай (слогдикай) ибарат я. Цезура (ял акъадарун) сад ва пуд лагьай цIарарал ацалтзава:
Ада вилик атай кьван
Кьена вири вагьшияр.
Туруналди гъилевай
Гвена вири вагьшияр.
И цIарар масакIани кхьиз жедай:
Ада вилик атай кьван кьена
вири вагьшияр.
Туруналди гъилевай гвена
вири вагьшияр.
Эгер икI кхьенайтIа, 14 гьижадин (слогдин) яргъи цIарар кIелун четин жедай.
Гьакъикъатда эпос гьа ихьтин сад-садахъ галаз рифмада тунвай кьве цIарцIин бейтерикай ибаратди я. ЦIарар куьруь ийиз кхьини ам кIелун ва рикIел хуьнни регьятарзава.
Тек-туьк цIарара цезура дегиш жезва, ял акъадарна кIанзава:
Мукьувай са дагъдин цIегь
Фена, кьуна гадади.
Булахдай яд хъваз, цIегьни
Чраз, тIуьна гадади…
Бендина са шумуд гьерекатдикай (Дагъдин цIегь фена, гадади кьуна, булахдай яд хъваз, чраз, тIуьна…) суьгьбет кьиле физва. Абур ял акъадариз, тади квачиз кIелна кIанзава. МасакIа а гьерекатрин гъавурда акьадач. Эгер кьве-кьве цIар яз кхьенайтIа, абур кIелун генани четин жедай, чебни шиирдилай артух гьикаятдиз мукьва яз аквадай. Синтаксисдин такьатри чаз манадин гъавурда акьаз куьмекзава.
Эпосда хейлин диалогар, суалринни жавабрин сегьнеярни гьалтзава. Ихьтин сегьнеяр чIехи эсердиз лап герекбур я. Абуру гьерекатрик юзун кутазва, шикилрал чан гъизва:
— Вуж я ина авайди,
Заз инсандин ни къвезва?!
Инсан вичин ажалдихъ,
Зун инсандихъ къекъвезва!..
И цIарара “инсан” гаф пудра тикрар жезватIани, чаз ам артух яз аквазвач. Гьар сеферда и гафунихъ цIийи мана ава: “Инсандин ни” (прилагательное) лишан я. “Инсан вичин ажалдихъ” (инал Шармуну патал “душман” мана), “Зун инсандихъ къекъвезва!” (инал “гъуьрч”, “недай суьрсет” манаяр ава). Ихьтин мисалар гзаф я, абурал чун акъваззавач.
Эпосдин чIал мад са такьатди къуватлу, кIелзавайдаз мукьва ийизва: адан саки вири бендера къушаба гафар тикрар жезва. Чебни — гагь-гьа са манадинбур, гагьни — къарши манада ишлемишнава:
Ирид сефер элкъуьрна
Суьгьуьрлу вил ярдилай.
Ирид сефер элкъуьрна
Къуватлу гъил ярдилай.
(Вил элкъуьрун — к илигун; гъил элкъуьрун — тавази, гелкъуьн)
Ихьтин тикрар хьунри, шикил гужлу авунихъ галаз сад хьиз, шиирдин везинни, сеслувални арадал гъизва. Везин галачирдакайни шиир жедач.
Гар акьурла юзадай
Къизилгуьлдин цуьквер хьиз,
Яваш-яваш юзана
Эквер гъетрен эквер хьиз…
И цIарара гафар тикрар жезвайди хьиз, гьа сад хьтин сесер (юз, из, уьквер, эквер, “е” сес, “р” сес) тикрар хьуни вич вилиз таквадай затIунин — гарун шикил, адан гьерекат арадал гъизва… Гьа са вахтунда суьгьуьрдин ахвара авай руш Эквер уях жезвай тегьерни виливай кьатIуз жезва: гару, цуьквер хьиз, Экверни чандал хкана!
Куьрелди, чи шагь эсер “Шарвили” эпос неинки идеядин, мана-метлебдин, туькIуьр хьунин, гьакI чIалан такьатрин жигьетдайни гьелелиг ахтармишна, къимет таганвай хазина хьиз я…
Бязи нетижаяр
ИкI чна “Шарвили” эпосдиз са шумуд терефдихъай къимет гана, ахьтин фикирдал атанва хьи, лезги халкьдин эпос, дугъриданни, асирра арадал атанвай шагь эсер, тарихдин зурба шагьадатнама, халкьдин игитвилиз лагьанвай зурба мани-дастан я.
Халкьди яратмишнавай эсерди чи фольклордин саки вири жанраяр-мани, мах, миф, мезелияр, мисалар, драма, къемеда, гьикаят — сад авунва, санал чи вилик гъанва. Яратмишзавай несилар патал им устадвилин чешне я.
“Шарвили” эпос хайи лезги чIалан девлетлу хазина чирун патални гекъигун авачир чешме я. Ана чи чIалан лексикадин саки вири къатар гьатнава. Дегъ девиррилай къенин йикъаралди.
Шикил чIугвадай, къаматар, агьвалатар, гьерекатар рангламишдай гафарал гьалтайлани, ам гзаф девлетлу я.
Мад са кар: эпосдикай чи философиядин, филологиядин, тарихдин илимра хейлин раханватIани, эпос вич вучтин эсер ятIа лагьанватIани, гьакъикъатда ам гьар са терефдихъай ахтармишнавай, илимдалди кутугай къиметар ганвай чка авач. И кар чи алай ва къвезмай несилрин алимрин хиве ама.
Эпос школада кIелун ва чирун патални махсус программа, муаллимрин, методистрин, алимрин теклифар герек я. Гьелелиг чи муаллимрин гъилера авайбур сад-кьве тарсуниз талукь кIусар-тикеяр, газетриз акъатай сад-кьве макъала я.
* * *
Гила чна жуван кIвалахдин эвел кьиле эцигнавай суалар тикрарзава: авани чахъ Шарвили — игит? Герек яни чаз ам?
Са шакни алачиз. ГьикI хьи, асирра душманар чи халкь жуван чилеривай, кIвалеривай-къаривай ийиз, адан лап къудратлу, гъейратлу векилрикай магьрум ийиз алахъна. Гьакьван чIехи зулумризни дурум гана чи халкьди. Амма чил-ватан хвена! Багъри чIал, адан девлетар хвена, уьмуьр давамна! Къе чун а ирсинин сагьибар хьунин асул себебкарар чи къагьриман бубаяр, улу-бубаяр — Шарвилияр хьайидал шак алач.
Тарихдин имтигьанра, асиррин яргъал къатара Шарвили сад ту-шир. Адан руьгь, къаст, къуршах авай рухваяр-пагьливанар, пача-гьар гзаф хьана. “Шарвили” эпосдин сифте гафуна абурун хейлин тIварар кьунва: католикос Виро, падишагь Вараз-Григор, эмир Шагьрияр, падишагь Жаваншир, католикос Исраэл, Вараз-Трдай 1, Гьажи-Давуд ва мсб.
Амма чи чилерал агъавал авур душманрин тIварар хейлин гзаф я.
Бес ихьтин шартIара чаз Шарвили хьтин, чандилайни гъил къачуна, са девлетдани, маса регьятвилерани вил тун тавуна, Ватандин ва халкьдин азадвал хуьз, душманрин хуруз физ гьазур падишагь-полководец герек туширни? Гьелбетда, тир! И жаваб эпосдин вири паяри гузва. Шарвилийри (за санлай чи халкьдин вири девиррин кьегьалриз икI лугьузва) чун агудиз, сад ийиз, чи къуватар душманриз раиж ийиз хьана. МасакIа чавай ихьтин гуьзел чилер, чи чIехи руьгь, гьакьван девлетлу чIал, пак адетар, чи милливал хуьз жедачир.
Гилан девирда, гележегдани герек яни чаз Шарвилияр? Абур герек тирди, вич кьиле тухуз, гила 20 йис хьанвай эпосдин суварини субутзава. Чи халкьдин векилар тир шаирри, гьикаятчийри, драматургри яратмишнавай лап хъсан эсерра “Шарвили” эпосдин гелер давам жезва. Эпосдин бинедаллаз яратмишнавай поэмайрилай, драмайрилай гъейри, чахъ цIийи шартIара игитвилер тикрарзавай къагьриманрикай кхьенвай хейлин эсерар авайдакай чун виликни раханай. Гилани тикрарзава: Алибег Фатахован “Зарбачи Гьасан”, Алирза Саидован “Уста Идрис”, Хуьруьг Тагьиран “Гьавадин пагьливан”, Забит Ризванован “Гьажи Давуд”, Къурбан Акимован “Гьай тахьай гьарай” ва “Яру Ярагъ” романар, Арбен Къардашан “Ахцегь Мирзе Алидин геж муьгьуьббат” драма, Ибрагьим Гьуьсейнован драмаяр, Ханбиче Хаметовадин сонетрин тажар, Мерд Алидин “Артур” поэма-повесть ва маса эсерар гьа жергедай я.
Герек яни чаз Шарвилидин весияр? Са шакни алачиз.
“Куьн алахъа инсанрин
РикIер даим шад ийиз.
Куьн алахъа эллерин
Рекьер вири сад ийиз…”
Ихьтин весидин метлеб са чIавузни куьгьне жедач!
Гьикьван чун эпосдиз мукьва хьайитIа, гьакьван ада чи руьгь, къанажагъ, эдебни деб, марифат мягькемарзава.
Сад хьайила рикIер чи
Хквервал я Шарвили.
Чи виридан бахтунихъ
Гелкъвервал я Шарвили!..
Мердали Жалилов
