Гьуьрметлу дустар!

Ингье апрелдин варзни алатна. Гатфар тамамвилелди вичин тавуна гьатнава. Тарари къалиндиз пешнава, чIурар цуьквери кьунва, къушари фадлай чпин мукар кутунва. Аялризни ийидай крар гзаф авайди я.

Амма, гьайиф, цIи и гатфар “коронавирус” лугьудай чIуру азарди са тIимил пашманарна. Вирибур хьиз, аяларни сефиларна. Карантиндин сергьятламишунра (къадагъайра) гьатуни парабур куьчедивай, чуьлдивай, багъдивай, къугъунривай къакъудна.

ЯтIани кIвалера гзаф крари куьн вилив хуьзвайди рикIел хуьх. Виридалайни вилик куьне квез тарсар чира, михьивилер хуьх, кIвалин крариз куьмек це, спортдал машгъул хьухь…

Къадагъаяр, сергьятар алатдайдахъ инанмиш хьухь. Анжах руьгьдай ават тавуна, кIвалера кIвалахна кIанзава. Гзаф кIела, гзаф кхьихь, шикилар чIугу, манийрал алахъ, тIамайрал, шахматрал къугъугъ…

Алукьзавай варз кьиляй-кьилиз суварринди я! Зегьметдинни гатфарин сувари чаз гьуьрметлу, зегьметдал ашукьбур яз, са куьнихъайни кичIе туширбур яз чIехи хьуниз эвер гузва.

Бес ЧIехи Гъалибвилин сувар вуч я! Чи чIехи бубайрин, дидейрин игитвал гекъи­гун авачирди я! Адал анжах дамахна кIанда!

ЧIехи бубайринни бадейрин (дидейрин) гьунарар чириз, хуьз алахъ! Абурукай гзаф кхьенва, кинояр эцигнава. Квевайни куь сочиненияр, шиирар, манияр, махар кхьиз жеда. Кхьихь, чазни ракъура!

Майдиз чIехи шаир СтIал Сулейманан шииратдин суварни чи вилик ква. Шаирдин рикI аялрал гзаф хьайиди я. Адан гьар са шиир чаз чIехи насигьат, камаллу суьгьбет я. КIела, чира адан ирс! Ада куьн къуватлу, гъейратлу ийида!

___________________________________________________________________________

Факай риваят

Азиз тир аялар!  Дуьньядал фалай багьа гьич са затIни алач. Ам виридан кьил я. Къадим заманайрилай инихъ инсаниятди фу гьасилун патал гзаф зегьметар чIугваз хьана.

За куь фикирдиз алатай асирдин 1950-йисаралди чи районрин халкьари фу гьикI арадал гъизвай­тIа, ам суфрадал атун патал гьи­кьван зегьметар чIугвазвайтIа, фаз гьикI гьуьрметзавайтIа, гьадакай гъве­чIи риваят кхьизва.

Алай девирдани фу виридалайни вине я. Фу алачир суфра печать алачир справка хьиз я. Квез виридаз фан къадир хьун ва а берекатдиз, Къуръандиз хьиз, гьар сада гьуьрмет авун лазим я.

… Фу гьасилун патал сифте нубатда лежберди кьве яц тухарна, ахпа куьтендик  кутуна, чуьлда-кьурамат мулкуна цан цазвай. Цан цун патал лежбердиз, яцар хьиз туьрез, куьтен, магъ, вик, хевелагар, гъугъван, крчарган, викIинин кIарар, хи­ве­цIилар, гийин тIвал ва я  къамчи лазим къвезвай.

Цан цана, кьуьгъверар авуна куьтягьайла, сентябрдин вацран 5-10-йикъариз къведай йисан бегьер патал тумар цадай.

Тумунин къуьл лежбер дишегьлийри, сафаралди михьна, гьазурдай ва тапракра, чувалра туна, кIу­ла аваз, кьуьгъверар авуна гьазурнавай мулкуниз — никIиз тухудай.

ЦIуд-цIувад лежбер итимар,  са цIарцIе акъвазна, тум авай гьебеяр чапла къуьнуьз вегьена, вирида сад хьиз, кам къачуз, эрчIи гъилелди тум (техил) цан цанвай никIиз вегьедай. Гьа икI гьар са гектардиз тахминин 200-220 кило къулуьн тум вегьин лазим  тир.

Тум вегьей никIиз гуьгъуьнлай, яцарихъ, балкIандихъ къалин цуьлер акална, гъар гудай. Яни никIиз вегьей тум накьвадик акадардай.

ХъуьтIуьз магьсулар цанвай ни­кIериз яцар, балкIанар алеррик кутIунна, гъуларалди, куткунралди маларин фитер, цIапар, ктIай самарин, векьерин хъуртар тухвана, сад хьиз никIериз чукIурдай. Яни магьсулриз ем гудай.

Гатфариз къуьл цанвай чкайра эчIелар эчIедай, яни бегьердин мулкар чIуру хъчарикай, векьерикай михьдай ва гьа векьер, хъчар кIулаваз кIвалериз хкана гьаятра, къаварал кьурурна, хъуьтIуьз малариз гудай.

Июлдин вацран эхиррай берекатлу мулкарай лежбер итимрини дишегьлийри, са цIарцIе акъазна, гъилера патахъ мукалар кьуна, гвенар гуьдай. КIватIзавай бегьер чикьера, бафайра, цуьлера туна, ни­кIе­ра къуьлуьн, мухан хараяр эцигдай ва абур, самар яна, марфадикай хуьн патал кIевирдай.

Улакьрин бригадади хараяр никIерай арабайрал, фургъунрал, гъелеррал алаз колхоздин ратIа­рал, харманрал хкана, еке харайра, таяйра туна, винелайни къалин самар яна, кIевирдай.

Экуьнахъ рагъ экъечIдалди фад, сятдин 4-даз, 5-даз лежберри цуьлер ратIарин, харманрин чилиз чукIурна, кьве балкIан­дихъ ругунар акална, техилдин цуьлер гагь и пад, гагьни маса пад кIа­расдин кьуьквералди, йирфералди элкъуьриз, юг гатадай.

Йикъан нисинилай алатайла, нагъварикай, самарикай, цIекIве­ри­кай хкудна, михьи къуьлуьн гьамбар кьадай ва ам йирфералди гаралай ийидай.

Къуьл, мух тапракра, чувалра туна, арабайриз, фургъунриз яна, колхоздин складдиз, ревизкомни къуьл хкудай лежберар шагьидар яз, путарал чIугуна, вахкудай.

КIвалахай лежберриз чпин зегьметдин гьакъи гьар юкъуз чир жедай.

Гад кIватIална куьтягьайла, гьар зулун эхирдиз колхоздин майишатда йисан сифтедилай, колхозчийриз, къазанмишай йисариз зегьметдин гьакъи яз, къуьл, мух, гьажибугъда ва маса бегьерар гудай. Фу чрадай къуьл эвелимжи тир. Ам гьар са кIвалив (хизандив) 3-4 тонн  агакьдай.

Гьар хизанда дишегьлийри, къуьл сафаралди михьна, рухварал ракъиник экIяна, кьурурдай. Ахпани раж (нубат) атайла, регъуьз тухвана, регъведай.

Чпин гъвечIи-чIехивилиз килигна, гьар са хуьруьз патав гвай ва­цIал 2, 3, 5 регъвер жедай. Регъвериз анжах дар, гуьтIуь кIвачин рекьер авай…

Регъвена кIвализ хканвай гъуьр эвелимжи девлет тир. Ам кIатIара, тапусда туна, зулуз, хъуьтIуьз, гатфаризни гатуз тIуьн патал хуьдай, кьенятлудаказ ишлемишдай.

Гъуьруькай, хемир кутуна, тини ишиндай ва акайра, тIанурра, хьрарик кIарасрикай, купIарикай цIай хъувуна, темягь фидай хьтин фу чрадай. Таза фан атир магьледиз, хуьруьз чкIидай. Фу, эвелимжи берекат яз, суфрадал жедай.

Аквазвани квез, фу гьасилун патал гьикьван зегьметар чIугваз­вайтIа?..

Алай девирдани фу арадал гъун патал миллионралди инсанри, агъзурралди техникади еке зегьметар чIугвазва.

Куьне вирида фаз гьуьрмет авун, ам  кьенятлудаказ ишлемишун, куьчедай жагъай фан кIус кIвализ хкана, къушариз, гьайванриз гун ва я, уф гана, михьи чкадал эцигун лазим я.

Гила, бубадин картар! Риваятда чи хайи лезги чIал хуьн патал алай девирда ишлемиш тийизвай саки 25 гаф ава. А гафарин  мана къалурзавай алатрикай музейрин экспонатар хьанва. Зи тIалабун я: куьгьне гафар — алатрин тIварар диде-бубайривай, муаллимривай хабар кьуна, чира ва, музейриз фе­на, абуруз килиг.

Гила — тапшуругъ. Риваятда лагьанва: лежберди фу гьасилун патал, кьве яц кутIунна, абурухъ куьтен акална, пакамалай няналди цан цазвай.

И никIе са яц гьамиша эхиримжи хуьляй физва. Де куьне лагь кван, цанин эхиримжи хуьле яцран гелер шумуд (гьикьван) амукьда? Чирна, жаваб газетдин редакциядиз рекье тур.

Рамазан  Велибегов, тарихчи

_____________________________________________________________________

КIварчагърин цIирер

 

Чаз ахъайна  спортзал

 

Къе чун гзаф шад хьана,

Спортзал чаз ахъайна.

Чи халкь вири кIватl хьана,

Яру лентер атlайла.

 

Гьар жуьредин къугъунар

Ийидай гьар кlвал ава.

Къулай чка — кьуршахар

Кьадай зурба зал ава.

 

Фудбол, волейбол къугъваз,

Еке-еке майданар…

Туькlуьрна устаддаказ

Балайриз зурба паркар.

 

Шад я къе чи Кlварчагъар

Имаратдал, чаз гайи.

“Имам буба, чухсагъул! —

Лугьузва ваз чи халкьди.

Мугьамед  Абдулаев, 11-классдин ученик

 

Зи муаллимдиз

Лезги чlалан муаллим яз,

Чи рикlиз вун хуш хьана.

Жуван хайи дидедин чаз

Чlал кlанардай руш хьана.

 

Гьуьрметдивди эгечlна вав,

Гьар са гаф ви кьатlана.

Михьи рикlел агатна чав,

Милайимдиз рахана.

 

Ви намусдин, ви акьулдин

Тербияди шадарна.

Тарс гудайла, ви асулди

Гъавурда чун гьатарна.

 

70 яшар хьана,

Кlвалахзава чахъ галаз.

Лугьузвач на икрагь хьана,

Кlанзава ваз чун акваз.

 

Ви уьмуьрда хьун тавурай

Рикlиз такlан кlвалахар.

Аллагьди сагъ йикъар гурай,

Рикl шад жедай межлисар.

Фатима Гьасанова,  10-классдин ученица

 

Лезги чlал

Зун лезги я, лезги чlалал  дамахда.

Зун гьамиша жеда бубад   даяхда.

Жуван лезги чlал хуьн патал  алахъда.

Лезги чlал хуьн,  лезги кlвал хуьн, стхаяр!

 

Зи лезги чlал садрани квахь тавурай.

Адал дамах зи халкьари авурай.

Гьар са кlвале лезги чlалал  рахурай.

Лезги чlал хуьн,  лезги кlвал хуьн, стхаяр!

 

Гьар са лезги вафалу жен Ватандиз,

Жуван лезги берекатлу  хизандиз.

Виридлайни герек кар я  инсандиз —

Лезги чlал хуьн,  лезги кlвал хуьн, стхаяр!

Исмаил  Абдулмеджидов, 11-классдин ученик

 

Чун къугъвазва

Кlварчагърин хуьре

Кьегьал рухвайри

Эцигнава зал,

Кlват хьана вири.

 

Ина  къугъвазва

Аялар вири.

Къунши хуьрерай

Къвезва яз дири.

 

Кьуршахар кьунай

Къачуз чкаяр,

Албертан гъилик

Къвезва аялар.

 

Вири уьлквейриз

Физва кьегьалар.

Вини дережайрин

Гъизва медалар.

 

Имам буба Квез,

Жергедаваз чун,

Лугьузва чна:

“Аллагьди хуьй Куьн!!!”

Агьмедали  Шамсудинов, 6-классдин ученик

________________________________________________________________

Имуча-мучаяр

 

Памбагдин, сун, ипекдин…

Вуч цвайитIани, герекди,

Я сим туш ам, яни кьал,

Чидайди рапунин чIал?

* * *

Югъди кIуфув далдам гатаз,

Гагь багъда, гагь тама акваз,

Тар чкалдин кIаник квай

Кукварикай михьдайди?

* * *

Вич недайди, къацу яз,

Недайлани хцIу яз.

Чна салара цадайди,

Кьелекни кутадайди?

* * *

Чаз гьамиша масан къуш,

Вичизни чун тирди хуш,

Гъалибвилин сувариз,

Ахъайдайди цавариз?

* * *

Гьар йисуз, гьар сеферда,

Гад акъудиз, кеферда,

Вахт хьайила живедин,

Хъфидайбур кьибледихъ?

* * *

Багъда, сала акурла,

Вичикай хуш къведайди,

Лап са жизви хкIурлани,

Цацар алай туп жедайди?

* * *

Гатфарни зул хьайила,

ДакIваз чпин дамарар,

Иллаки марф къвайила,

Бул жедайбур  тамара?

* * *

Гагь  къацу, гагь рехи жез,

Яд гайила, чIехи жез,

Алайди бул парталар,

Вуч ятIа, лагь, аялар?

* * *

Гатун чими береда

АцIудайбур ширедив,

ЧIередикай жеда куьрс,

Гьикьван тIуьртIан,

жедач пис?

Нариман Къарибов