(Эвел — 2022-йисан 23, 24, 30, 31, 32, 2023-йисан 22-23, 25-нумрайра)

Асул гьисабдай Къуръан тIебии ва технический илимрин месэлайрихъ галаз алакъалу илимдин кIвалах туштIани, ана авай аятра алимри астрономиядин, физикадин, химиядин, биологиядин, гид­рологиядин, эмбриологиядин, анатомиядин, геологиядин, географиядин ва хейлин маса хилера арадал гъанвай, винел акъуднавай, икьван чIавалди малум тушир илимдин месэлайриз талукь делилар ава. И карди Къуръан вири илимрилай вилик квайди, вине авайди ва тек са Аллагьдиз вири месэлайрикай хабар авайди къалурзава.

Аллагьди Вичи халкьнавайбуруз Къуръ­андихъ Раббидихъ галаз алакъалу бине авайди къалурдайдакай хабар ганва. Къуръанда лагьанва (41-сура, 53-аят, мана):

«(Мукьвара) къалурда Чна абуруз­ Чи делилар (лишанар, аламатар) «гьар пата» (цаварани, чилелни, Ис­лам­ виринра гъалиб хьунин кардани)­ ва абура чпени (чпин чанарани), та абуруз ачухдиз чир жеда ам (Къуръан) гьахъ тирди! Ва бес тушни (абуруз Къуръан гьахъ тирди къалурзавай делил яз) — ви Рабби гьар са шейинал Шагьид тирди (Ада а кардиз шагьидвалзавайди)?!».

Аллагьди Къуръанда мадни лагьанва (6-сура, 67-аят, мана):

«Гьар са (зурба) хабардихъ (Къу­­ръ­анда къалурнавай) кьилиз акъат­дай­ (ам тестикь жедай) вахт ава ва гележегда квез чир жеда (а азаб агакьайла)!»­.

Къуръандин илимдин феномен жуь­реба-жуьре илимрин месэлайрихъ галаз алакъада ава. Агъадихъ чна дуьньядин гьар жуьредин уьлквейрай тир алимри муракаб аппаратрин куьмекдалди чи йикъара винел акъуднавай илимдин месэлайрикай Къуръанда 1500 йис идалай вилик (а алимарни, абуру менфят къачузвай аппаратарни ерли авачир девирра) хабар ганвайди тестикьарзавай делилар гъида.

Алем арадал атун.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (41-сура, 11-аят, мана):

«Ахпа Ада къастна (ниятна) цавун кардихъ ва ам гум (хьиз) (циф) тир. Ада адаз ва чилиз лагьана: «Муь­тIуьгъ хьухь (Зи эмирдиз) кьведни — гуьгьуьллувилелди ва я мажбурдиз»­. Абуру (кьведани) лагьана: «Чун муь­тIуьгъ я — гуьгьуьллувилелди» (чун ква Ви вилик — гуьгьуьллувилелди муь­тIуьгъбур яз)».

Мадни – (21-сура, 30-аят, мана):

«Ва бес кафирвал авурбуруз акунвачни (чир хьанвачни), гьакъикъатда, цаварни чил абур кьведни (сифтедай) ккIанвай (сагъ) са шей тир ва Чна абур кьведни (сад — садавай къакъудна) ччара авунвайди ва Чна цикай чан алай гьар са шей(-инин асул) авунвайди (яратмишнавайди)?! Бес абуру иман гъизвачни?!».

Алем гегьенш хьун.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (51-сура, 47-аят, мана):

«Ва цавар — Чна абур эцигнава къудратдалди (халкьнава — къав яз) ва гьакъикъатда Чун гегьеншарзавайбур я (Чна цавар гьяркьуь ийизва)».

Цаварин телояр орбитайра гьерекатда хьун.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (21-сура, 33-аят, мана):

«Ва (са) Ам я йиф ва югъ, рагъ ва варз халкьнавайди. Гьар сада (абуру)­ фелекда (цавун тагъда, вичин гегьенш гьерекатдин рекье) «сирнавзава» (Ибн Аббаса лагьана: абур чхрадин тупучI элкъвезвайвал  элкъвезва)».

Чилин туп (шар) хьтин элкъвей кIалуб.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (39-сура, 5-аят, мана):

«Ада цавар ва чил халкьнава гьакъикъатдиз (камаллу себеб аваз, гьакI гьаваянда тушиз). Ада йиф элкъуьриз алчударзава йикъал ва югъ элкъуьриз алчударзава йифел. Ва муьтIуьгъарнава Ада рагъ ва варз; гьар сад гьерекатна физва тайинарнавай вахтундалди (а вахт патал). Дугъриданни, Ам (Аллагь) — Къудратлуди, Гзаф Багъишламишдайди я!».

Дагълар арадал атун ва абурун везифаяр.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (78-сура, 6-7-аятар, мана):

«Бес Чна чил (мес хьиз) экIяна­вай­ди яз авунвачни?! (5) Ва дагълар — хкар яз (чилиз янавай)?! (6)».

Мадни – (21-сура, 31-аят, мана):

«Ва чилел Чна мягькем дагълар авунва — ам абур (чилел алайбур) алаз галтад тахьун патал ва анал Чна гьяркьуь гирвеяр (фидай араяр) авунва — рекьер яз, абур дуьз рекье гьатун патал (яшайишдин крарани, тавгьиддин гьакъиндайни)!».

Мадни – (31-сура, 10-аят, мана):

«Ада (Аллагьди) халкьнава цавар — (виневаз) са даяхни квачиз, квез аквазвайвал ва чилел Ада мягькембур (дагълар) вегьенва — ам куьнни галаз галтад (юзур) тахьун патал. Ва яшамиш жез чукIурнава (Ада) анал гьар жуьре гьайванрикай (чилел къекъвезвай чан алай затIарикай). Ва авуднава Чна цавай яд, ва (адалди) Чна экъечIдайвал авунва адай (чиляй) набататар гьар са иер (ва менфятлу) жуьредикай».

Ракь арадал атун.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (57-сура, 25-аят, мана):

«Гьакъикъатда, Чна ракъурна Чи расулар ачух делилар гваз ва Чна абурухъ галаз Ктаб ва Терезар (авудна) ракъурнава (Ада дуьзвал, адалатлувал къанун яз авунва) — инсанри адалатлувал кьиле тухун патал. Ва Чна авуднава ракь — виче зурба гуж (къуват) ва (гзаф) менфятар авай инсанар патал; ва чир авун (винел акъудун) патал Аллагьди ни Адаз (Адан диндиз) ва Адан расулриз «вичин рикIин сидкьидай, вичиз (Ам) таквазни» куьмек гузватIа. Гьакъикъатда, Аллагь — лап къуватлуди, гзаф гужлуди я!».

Яратмишнавай вири затIар жуьт яз хьун.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (36-сура, 36-аят, мана):

«Лап пак я Ам — Вичи жуьреяр (ва жуьтер) вирибур халкь авурди: чили битмишарзавай затIаринни (чили­ гузвайбурун набататрин) ва абурун чпинни (инсанрин — эркек ва диши­ жуьреяр) ва абуруз чин тийизвай затIа­ринни». 

Ямин Мегьамедов, диндин алим 

(КьатI ама)